بررسی امکان به‌کارگیری قراردادهای مشتقه در بازارهای مالی از منظر فقهی و حقوقی

نوع مقاله : علمی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران

2 استادیار گروه حقوق، واحد دماوند، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

3 استادیار گروه حقوق، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران.

10.22034/ejs.2023.349899.1260

چکیده

زمینه و هدف: قراردادهای مشتقه برای رونق بازار بورس و پویایی اقتصاد کشور ضروری است. با این حال مفهوم و ماهیت فقهی و حقوقی این قراردادها در بازارهای مالی محل بحث و نظر است و در این مقاله تلاش شده به این مهم پرداخته شود.
مواد و روش‌ها: مقاله حاضر توصیفی تحلیلی بوده و برای جمع­آوری داده‌ها از روش کتابخانه‌ای استفاده ‌شده است.
ملاحظات اخلاقی: در این مقاله، اصالت متون، صداقت و امانت‌داری رعایت شده است.
یافته‌ها: مهم‌ترین ایراد و اشکال وارده به قراردادهای مشتقه در بازارهای مالی، غرری بودن. معلوم نبودن مورد معامله و جهل نسبت به مشخصات آن و پرریسک بودن معامله، مشروعیت معاملات و قراردادهای مشتقه را زیر سؤال می‌برد. زیرا بر اساس فقه و حقوق ایران لازم است مورد معامله شفاف و مشخص بوده یا حداقل وضعیت کلی آن روشن و مشخص باشد.
نتیجه‌گیری: امکان به‌کارگیری قراردادهای مشتقه در بازارهای مالی از منظر فقهی و حقوقی وجود دارد زیرا ریسک و عدم اطمینان را نمی‌توان از بازارهای مالی و اقتصاد جدا کرد. قراردادهای مورد اشاره ایجاد شدند تا ریسک در بازارهای مالی را کنترل و کاهش داده و آن معاملات را به سطح معقولی برسانند که مورد پذیرش عرف است. در این صورت معاملات مذکور غرری نبوده و از منظر فقهی و حقوقی بلامانع است.

کلیدواژه‌ها


- آریانپورکاشانی، منوچهر، فرهنگ لغت انگلیسی
به فارسی، جلد دوم، چاپ هشتم، تهران، انتشارات 
جهان رایانه، 1380.
- آیتاهللزاده شیرازی، مرتضی و همکاران، مجمع 
الغت فرهنگ مصطالحات به چهار زبان، چاپ 
پانزدهم، تهران، دفتر ثمر فرهنگ اسالمی، 1383.
- ابن منظور، جمالالدین محمد بن مکرم، لسان 
العرب، جلد نهم و پنجم، بیروت – لبنان، دار الفکر
للطباعة و النشر و التوزیع، دار صادر، 1414.
- ابوحبیب، سعدی، القاموس الفقهی لغه و 
اصطالحاً، دمشق- سوریه، دار الفکر، 1408.
- امامی، حسن، حقوقی مدنی، جلد اول، چاپ 
ششم، تهران، انتشارات اسالمیه، 1366.
- انیس، ابراهیم، فرهنگ معجم الوسیط، چاپ اول، 
قم، انتشارات اسالمی، 1384.
- بتشکن، محمدهاشم، »شناخت قراردادهای
تحویل آتی و اختیار معامله«، پایاننامه دکتری
رشته مدیریت مالی دانشگاه تهران، 1379.
- بحرانی، شیخ یوسف حدائق الناظره فی احکام 
العتره االطاهره، جلد هجدهم، قم، مؤسسة النشر 
االسالمی التابعة لجماعة المدرسین، 1423.
- بهاروندی، احمد، »بیان واثبات تفاوت ماهوی
معامالت مبتنی بر غرر قراردادهای پوشش ریسک
از منظر فقه امامیه«، پژوهشگاه علوم انسانی و 
مطالعات فرهنگی، شماره هجدهم، 1388.
- تاجمیر ریاحی، حامد، اشعریون قمی زاده، فرزانه، 
سلف و اوراق سلف بررسی فقهی اقتصادی، چاپ 
اول، تهران، انتشارات بورس، 1394.
- جزری ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی 
غریب الحدیث و األثر، جلد سوم، قم، مؤسسه 
مطبوعاتی اسماعیلیان، 1367.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، حقوق تعهدات، 
جلد اول، چاپ سوم، تهران، انتشارات گنج دانش، 
.1378
- جهانخانی، علی، پارسائیان، علی، بورس اوراق 
بهادار، چاپ اول، تهران، انتشارات دانشکده مدیریت
دانشگاه تهران، 1375.
- حسننژاد، محمد، »امکانسنجی بهکارگیری
اختیار معامله در بورس اوراق بهادار تهران«، 
پایاننامة کارشناسی ارشد رشتة مدیریت مالی
دانشگاه مازندران، 1383.
- حسینزاده، جواد، »وضعیت حقوقی ابزارهای
مشتقه شاخص سهام«، مجله پژوهشنامه حقوق 
اسالمی، شماره چهلم، 1393 .
- حسینزاده، جواد، بررسی فقهی و حقوقی قرارداد 
اختیار معامله، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ 
و اندیشه اسالمی، 1391.
- حسینی، سیدمحمد، »قرارداد آتی و چالشهای
فقهی آن«، دوفصلنامه علمی - تخصصی مطالعات 
اقتصاد اسالمی، شماره اول، 1388.
- حسینی عاملی، سیدمحمد جواد، مفتاح الکرامه، 
جلد هشتم، قم، مؤسسه آل بیت، 1407.
164 /فصلنامه مطالعات فقه اقتصادی، دوره چهارم، شماره چهارم، زمستان 1401 1400 
- حلی )عالمه(، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی،
مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، جلد پنجم، قم، 
دفتر انتشارات اسالمی وابسته به جامعه مدرسین
حوزه علمیه قم، 1413.
- حلی، ابن ادریس، محمد بن منصور بن احمد، 
السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات 
اسالمی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 
.1410
- راعی، رضا، سعیدی، علی، مبانی مهندسی مالی
و مدیریت ریسک، چاپ اول، تهران، انتشارات 
سمت، 1386.
- رفیعی، داریوش، مروری بر مشتقات و بازارهای
آتی، جلد اول، تهران، انتشارات ترمه، 1393.
در حقوق اسالم و ایران و کنوانسیون بیع￾رفیعی، محمدتقی، مطالعه تطبیقی غرر در معامله 
بینالمللی، چاپ اول، قم، نشر بوستان کتاب، 
.1378
- رفیعی، محمدتقی، عبدالصمدی، راضیه، »بررسی
حقوقی اوراق اختیار معامله در بازار بورس اوراق 
بهادار«، نشریه اندیشههای حقوقی، شماره دهم،
.1385
- ساعی، سید محمدهادی، تقریرات مدنی
کارشناسی ارشد، قزوین، دانشگاه بینالمللی امام 
خمینی )ره(، 1394.
- سبزواری، محمدباقر، احکام فی بیان الحالل و
الحرام، جلد نوزدهم، قم، 1413.
- سلطانی، محمد، حقوق بازار سرمایه، چاپ دوم، 
تهران، انتشارات سمت، 1396.
- شهیدی، مهدی، تشکیل قراردادها و تعهدات، 
چاپ سوم، تهران، انتشارات مجد، 1382.
- شهیدی، مهدی، حقوق مدنی )عقود معین(، جلد 
ششم، چاپ هفدهم، تهران، مجد، 1393.
- صادقی، محمد، بادینی، حسن، »تحلیل حقوقی
بیانیه ریسک در قراردادهای آتی بورس کاالی
ایران«، مجله پژوهشنامه بازرگانی، شماره هشتاد و 
پنجم، 1396.
- صفایی، سیدحسین، دوره مقدماتی حقوق مدنی: 
قواعد عمومی قراردادها، جلد دوم، چاپ اول، تهران، 
نشر میزان، 1382.
- طاهری محمدعلی، دانشنامه حقوق خصوصی،
جلد سوم، چاپ سوم، تهران، انتشارات محراب فکر،
.1384
- طوسی )شیخ طوسی(، ابو جعفر محمد بن حسن، 
المعجم الفقهی لکتب الشیخ طوسی، جلد سوم، قم، 
موسسه دایره المعارف الفقه اسالمی، 1382.
- عاملی )شهید اول(، محمد بن مکی، الدروس 
الشرعیة فی فقه اإلمامیة، جلد سوم، قم، دفتر 
انتشارات اسالمی وابسته به جامعه مدرسین حوزه 
علمیه قم، 1417.
- عاملی )شهید اول(، محمد بن مکی، القواعد و 
الفوائد، قم، کتابفروشی مفید، 1404.
بررسی امکان بهکارگیری قراردادهای مشتقه در ... چهره نژاد و همکاران / 165
- عاملی )شهید ثانی(، زین الدین بن علی، الروضه 
البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة )المحشی -
کالنتر(، قم، انتشارات کتابفروشی داوری، 1410.
- عالمه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی،
مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، جلد پنجم، قم، 
دفتر انتشارات اسالمی وابسته به جامعه مدرسین
حوزه علمیه قم، 1414.
- قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، جلد پنجم، 
تهران، دار الکتب االسالمیه، 1412.
- کاتوزیان، ناصر، قواعد عمومی قرادادها، جلد اول، 
چاپ چهارم، تهران، شرکت بهمن برنا، 1376.
- کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی )معامالت معوض -
عقود تملیکی(، چاپ ششم، تهران، شرکت انتشار 
با همکاری شرکت بهمن برنا- انتشارات قدس،
.1376
- کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی )قواعد عمومی
قراردادها(، جلد اول، چاپ چهارم، تهران، شرکت 
سهامی انتشار با همکاری بهمن برنا، 1374.
- گرجی، ابوالقاسم، تعهدات ناشی از قرارداد حقوق 
اسالمی، چاپ اول، تهران، نشر موسسه حقوق 
تطبیقی، 1355.
- محقق حلّى، نجم الدین جعفر بن حسن، شرایع
االسالم فی مسائل الحالل و الحرام، قم، مؤسسه 
اسماعیلیان، 1413.
- مرادی، مهدی، »اوراق اختیار معامله، قراردادهای
تحویل آتی و قراردادهای اسالمی مشابه با آنها«، 
نشریه دانش و توسعه، شماره بیست و یکم، 1386.
- مراغی، سید میر عبدالفتاح بن علی حسینی،
العناوین الفقهیه، جلد دوم، قم، دفتر انتشارات 
اسالمی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 
.1417
- مشهدیزاده، علیرضا، »بررسی حقوقی - فقهی
قراردادهای آتی در بورس انرژی«، پژوهشنامه 
مبانی فقهی حقوق اسالمی، شماره هفدهم، 1395.
- مشهدیزاده، علیرضا، بررسی حقوقی قراردادهای
آتی و اختیار در بازارهای نفت خام، جلد اول، چاپ 
چهارم، تهران، انتشارات مجد، 1395.
- مظفر، محمد رضا، الحاشیة على البیع و الخیارات، 
برگردان، عباس زارعت و حمید مسجد سرایی، بی-
تا.
- معصومینیا، غالمرضا، ابزارهای مشتقه، بررسی
فقهی و اقتصادی، چاپ دوم، تهران، سازمان 
انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی،
.1389
- معصومینیا، غالمعلی، »بررسی فقهی قرارداد 
اختیار معامله«، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد، 
شماره چهلام، 1389.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، جلد دوم، چاپ 
بیست و یکم، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1383.
- مومن قمی، محمد، »عقد اختیار معامله«، مجله 
فقه اهل بیت، شماره سی و سوم، 1382.
- نجفی )صاحب الجواهر(، محمد حسن، جواهر 
الکالم فی شرح شرائع االسالم، جلد بیست و دوم، 
بیروت – لبنان، دار احیا التراث العربی، 1404.
166 /فصلنامه مطالعات فقه اقتصادی، دوره چهارم، شماره چهارم، زمستان 1401 1400 
- نراقی، مولی احمد بن محمد مهدی، عوائد األیام 
فی بیان قواعد األحکام و مهمات مسائل الحالل و 
الحرام، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسالمی حوزه 
علمیه قم، 1417.
- واسطی زبیدی حنفی، محب الدین، تاج العروس 
من جواهر القاموس، جلد هفتم، بیروت – لبنان،
دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414