بررسی امکان به‌کارگیری قراردادهای مشتقه در بازارهای مالی از منظر فقهی و حقوقی

نوع مقاله : علمی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران

2 استادیار گروه حقوق، واحد دماوند، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

3 استادیار گروه حقوق، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران.

چکیده

زمینه و هدف: قراردادهای مشتقه برای رونق بازار بورس و پویایی اقتصاد کشور ضروری است. با این حال مفهوم و ماهیت فقهی و حقوقی این قراردادها در بازارهای مالی محل بحث و نظر است و در این مقاله تلاش شده به این مهم پرداخته شود.
مواد و روش‌ها: مقاله حاضر توصیفی تحلیلی بوده و برای جمع­آوری داده‌ها از روش کتابخانه‌ای استفاده ‌شده است.
ملاحظات اخلاقی: در این مقاله، اصالت متون، صداقت و امانت‌داری رعایت شده است.
یافته‌ها: مهم‌ترین ایراد و اشکال وارده به قراردادهای مشتقه در بازارهای مالی، غرری بودن. معلوم نبودن مورد معامله و جهل نسبت به مشخصات آن و پرریسک بودن معامله، مشروعیت معاملات و قراردادهای مشتقه را زیر سؤال می‌برد. زیرا بر اساس فقه و حقوق ایران لازم است مورد معامله شفاف و مشخص بوده یا حداقل وضعیت کلی آن روشن و مشخص باشد.
نتیجه‌گیری: امکان به‌کارگیری قراردادهای مشتقه در بازارهای مالی از منظر فقهی و حقوقی وجود دارد زیرا ریسک و عدم اطمینان را نمی‌توان از بازارهای مالی و اقتصاد جدا کرد. قراردادهای مورد اشاره ایجاد شدند تا ریسک در بازارهای مالی را کنترل و کاهش داده و آن معاملات را به سطح معقولی برسانند که مورد پذیرش عرف است. در این صورت معاملات مذکور غرری نبوده و از منظر فقهی و حقوقی بلامانع است.

کلیدواژه‌ها


-‌ ‌آریان­پورکاشانی، منوچهر، فرهنگ لغت انگلیسی به فارسی، جلد دوم، چاپ هشتم، تهران، انتشارات جهان رایانه، 1380.
-‌ ‌آیت‌الله­زاده شیرازی، مرتضی و همکاران، مجمع الغت فرهنگ مصطلاحات به چهار زبان، چاپ پانزدهم، تهران، دفتر ثمر فرهنگ اسلامی، 1383.
-‌ ‌ابن منظور، جمال‌الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، جلد نهم و پنجم، بیروت – لبنان، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، دار صادر، 1414.
-‌ ‌ابوحبیب، سعدی، القاموس الفقهی لغه و اصطلاحاً، دمشق- سوریه، دار الفکر، 1408.
- ‌امامی، حسن، حقوقی مدنی، جلد اول، چاپ ششم، تهران، انتشارات اسلامیه، 1366.
-‌ ‌انیس، ابراهیم، فرهنگ معجم الوسیط، چاپ اول، قم، انتشارات اسلامی، 1384.
-‌ ‌بت‌شکن، محمد­هاشم، «شناخت قراردادهای تحویل آتی و اختیار معامله»، پایان‌نامه دکتری رشته مدیریت مالی دانشگاه تهران، 1379.
-‌ ‌بحرانی، شیخ یوسف حدائق الناظره فی احکام العتره الاطاهره، جلد هجدهم، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، 1423.
-‌ ‌بهاروندی، احمد، «بیان واثبات تفاوت ماهوی معاملات مبتنی بر غرر قراردادهای پوشش ریسک از منظر فقه امامیه»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، شماره هجدهم، 1388.
-‌ ‌تاجمیر ریاحی، حامد، اشعریون قمی زاده، فرزانه، سلف و اوراق سلف بررسی فقهی اقتصادی، چاپ اول، تهران، انتشارات بورس، 1394.
-‌ ‌جزری ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، جلد سوم، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1367.
-‌ ‌جعفری لنگرودی، محمدجعفر، حقوق تعهدات، جلد اول، چاپ سوم، تهران، انتشارات گنج دانش، 1378.
-‌ ‌جهانخانی، علی، پارسائیان، علی، بورس اوراق بهادار، چاپ اول، تهران، انتشارات دانشکده مدیریت دانشگاه تهران، 1375.
-‌ ‌حسن­نژاد، محمد، «امکان­سنجی به‌کارگیری اختیار معامله در بورس اوراق بهادار تهران»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ مدیریت مالی دانشگاه مازندران، 1383.
-‌ ‌حسین­زاده، جواد، «وضعیت حقوقی ابزارهای مشتقه شاخص سهام»، مجله پژوهشنامه حقوق اسلامی، شماره چهلم، 1393.
-‌ ‌حسین­زاده، جواد، بررسی فقهی و حقوقی قرارداد اختیار معامله، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1391.
-‌ ‌حسینی، سید­محمد، «قرارداد آتی و چالش‌های فقهی آن»، دو­فصلنامه علمی - تخصصی مطالعات اقتصاد اسلامی، شماره اول، 1388.
-‌ ‌حسینی عاملی، سیدمحمد جواد، مفتاح الکرامه، جلد هشتم، قم، مؤسسه آل بیت، 1407.
-‌ ‌حلی (علامه)، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، جلد پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413.
-‌ ‌حلی، ابن ادریس، محمد بن منصور بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1410.
-‌ ‌راعی، رضا، سعیدی، علی، مبانی مهندسی مالی و مدیریت ریسک، چاپ اول، تهران، انتشارات سمت، 1386.
-‌ ‌رفیعی، داریوش، مروری بر مشتقات و بازارهای آتی، جلد اول، تهران، انتشارات ترمه، 1393.
-‌ ‌رفیعی، محمدتقی، مطالعه تطبیقی غرر در معامله در حقوق اسلام و ایران و کنوانسیون بیع بین‌المللی، چاپ اول، قم، نشر بوستان کتاب، 1378.
-‌ ‌رفیعی، محمدتقی، عبدالصمدی، راضیه، «بررسی حقوقی اوراق اختیار معامله در بازار بورس اوراق بهادار»، نشریه اندیشه‌های حقوقی، شماره دهم، 1385.
-‌ ‌ساعی، سید محمدهادی، تقریرات مدنی کارشناسی ارشد، قزوین، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، 1394.
-‌ ‌سبزواری، محمدباقر، احکام فی بیان الحلال و الحرام، جلد نوزدهم، قم، 1413.
-‌ ‌سلطانی، محمد، حقوق بازار سرمایه، چاپ دوم، تهران، انتشارات سمت، 1396.
-‌ ‌شهیدی، مهدی، تشکیل قراردادها و تعهدات، چاپ سوم، تهران، انتشارات مجد، 1382.
-‌ ‌شهیدی، مهدی، حقوق مدنی (عقود معین)، جلد ششم، چاپ هفدهم، تهران، مجد، 1393.
-‌ ‌صادقی، محمد، بادینی، حسن، «تحلیل حقوقی بیانیه ریسک در قراردادهای آتی بورس کالای ایران»، مجله پژوهشنامه بازرگانی، شماره هشتاد و پنجم، 1396.
-‌ ‌صفایی، سید­حسین، دوره مقدماتی حقوق مدنی: قواعد عمومی قرارداد­ها، جلد دوم، چاپ اول، تهران، نشر میزان، 1382.
-‌ ‌طاهری محمدعلی، دانشنامه حقوق خصوصی، جلد سوم، چاپ سوم، تهران، انتشارات محراب فکر، 1384.
-‌ ‌طوسی (شیخ طوسی)، ابو جعفر محمد بن حسن، المعجم الفقهی لکتب الشیخ طوسی، جلد سوم، قم، موسسه دایره المعارف الفقه اسلامی، 1382.
-‌ ‌عاملی (شهید اول)، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، جلد سوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417.
-‌ ‌عاملی (شهید اول)، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، قم، کتابفروشی مفید، 1404.
-‌ ‌عاملی (شهید ثانی)، زین الدین بن علی، الروضه البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشی - کلانتر)، قم، انتشارات کتابفروشی داوری، 1410.
-‌ ‌علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، جلد پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1414.
-‌ ‌قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، جلد پنجم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1412.
-‌ ‌ کاتوزیان، ناصر، قواعد عمومی قرادادها، جلد اول، چاپ چهارم، تهران، شرکت بهمن برنا، 1376.
-‌ ‌کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی (معاملات معوض - عقود تملیکی)، چاپ ششم، تهران، شرکت انتشار با همکاری شرکت بهمن برنا- انتشارات قدس، 1376.
-‌ ‌کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی (قواعد عمومی قراردادها)، جلد اول، چاپ چهارم، تهران، شرکت سهامی انتشار با همکاری بهمن برنا، 1374.
-‌ ‌گرجی، ابوالقاسم، تعهدات ناشی از قرارداد حقوق اسلامی، چاپ اول، تهران، نشر موسسه حقوق تطبیقی،  1355.
-‌ ‌محقق حلّى، نجم الدین جعفر بن حسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان‌، 1413.
-‌ ‌مرادی، مهدی، «اوراق اختیار معامله، قراردادهای تحویل آتی و قراردادهای اسلامی مشابه با آن‌ها»، نشریه دانش و توسعه، شماره‌ بیست و یکم، 1386.
-‌ ‌مراغی، سید میر عبدالفتاح بن علی حسینی، العناوین الفقهیه، جلد دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417.
-‌ ‌مشهدی­زاده، علیرضا، «بررسی حقوقی - فقهی قراردادهای آتی در بورس انرژی»، پژوهشنامه مبانی فقهی حقوق اسلامی، شماره هفدهم، 1395.
-‌ ‌مشهدی­زاده، علیرضا، بررسی حقوقی قراردادهای آتی و اختیار در بازارهای نفت خام، جلد اول، چاپ چهارم، تهران، انتشارات مجد، 1395.
-‌ ‌مظفر، محمد رضا، الحاشیة على البیع و الخیارات، برگردان، عباس زارعت و حمید مسجد سرایی، بی­تا.
-‌ ‌معصومی­نیا، غلامرضا، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، چاپ دوم، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1389.
-‌ ‌معصومی­نیا، غلامعلی، «بررسی فقهی قرارداد اختیار معامله»، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد، شماره چهل­ام، 1389.
-‌ ‌معین، محمد، فرهنگ فارسی، جلد دوم، چاپ بیست و یکم، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1383.
-‌ ‌مومن قمی، محمد، «عقد اختیار معامله»، مجله فقه اهل بیت، شماره سی و سوم، 1382.
-‌ ‌نجفی (صاحب الجواهر)، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، جلد بیست و دوم، بیروت – لبنان، دار احیا التراث العربی، 1404.
-‌ ‌نراقی، مولی احمد بن محمد مهدی، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1417.
-‌ ‌واسطی زبیدی حنفی، محب الدین، تاج العروس من جواهر القاموس، جلد هفتم، بیروت – لبنان، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414.