ادله فقهی متعارض در خصوص نقش دولت در اقتصاد (بازار)

نوع مقاله : علمی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.

2 استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

3 استادیار گروه فقه و مبانی اسلامی ،واحد مشهد دانشگاه آزاد اسلامی ، مشهد ، ایران.

10.22034/ejs.2023.392598.1423

چکیده

زمینه و هدف: نقش دولت در اقتصاد از موضوعات مهمی است که در اسلام نیز محل بحث و اختلاف‌نظر است. هدف مقاله حاضر این است که ادله فقهی متعارض درباره نقش دولت در اقتصاد(بازار) را بررسی کند.
مواد و روش‌ها: مقاله حاضر توصیفی-تحلیلی و داده­‌ها کیفی است. در گردآوری مطالب و داده‌ها از فیش ­برداری و کتاب­خانه ­ای استفاده شده است.
ملاحظات اخلاقی: در این مقاله، اصالت متون، صداقت و امانت‌داری رعایت شده است.
یافته‌ها: یافته‌ها بر این امر دلالت دارد که مخالفان دخالت­ دولت در اقتصاد، به ‌قاعده تسلیط، به­ هم خوردن توازن و تعادل بازار، احادیث و اصل رضایت و اراده در تجارت در قالب دلایل مخالفت خود استناد کرده‌اند. عدالت اقتصادی و مبارزه با اخلال در نظم اقتصادی نیز مهم‌ترین ادله موافقان دخالت دولت در اقتصاد است. برخی نیز که معتقد به دخالت محدود دولت در بازار هستند، ضرورت و قاعده لاحرج را دلیل دیدگاه خود بیان کرده‌اند.
نتیجه‌گیری: دیدگاه دخالت محدود دولت در اقتصاد و بازار به‌نحوی ‌که بیشتر جنبه نظارتی دارد بر دخالت مطلق و یا دخالت نکردن مطلق اولویت دارد؛ زیرا دولت با دخالت محدود باعث تنظیم‌گری در بازار می­شود و ضد انحصار عمل می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


- ابوالحسینی، علی‌اکبر،«گونه‌های مختلف تغییر حکم»، فصلنامة تخصصی فقه و مبانی حقوق، شمارة هفتم، 1386.
- اخوان، حمید، «ابن­خلدون و حدود دخالت دولت در اقتصاد در مقایسه با آرای آدام اسمیت»، مجلة برنامه‌ریزی و بودجه، شماره‌های چهل­وششم و چهل­وهفتم، 1378.
- امامی، محمد،«بررسی نظارت بر بازار در آموزه‌های نبوی و علوی»، مجلة تخصصی الهیات و حقوق، شماره‌­های بیست­ویکم و بیست­ودوم، 1385.
- باباپور، محمدمهدی، درآمدی بر سیاست و حکومت در نهج‌البلاغه، چاپ اول، قم، عصر ظهور، ۱۳۸۰.
- باقری، محمود؛ رشوند بوکانی، مهدی،«حقوق رقابت و دفاع از تمامیت بازار در فقه امامیه»، پژوهش­نامة حقوق اسلامی، شمارظ بیست­وششم،1387.
- جهانیان، ناصر، «جایگاه دولت در اقتصاد اسلامی»، مجلة اقتصاد اسلامی، شمارة اول،1380.
- جوادی آملی، عبدالله، فلسفة حقوق بشر، چاپ ششم، قم، نشر اسراء،1375.
- خطی، حامد، «احکام کم‌فروشی، غشّ و احتکار(در فقه امامیه)»، پایان­نامة کارشناسی ارشد فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، ‌واحد مشهد، دانشکدة الهیات و معارف اسلامی، 1380.
- خمینی‌، سید روح­اله، صـحیفة امـام، جلد ششم، چاپ اول، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378.
- خمینی، سید روح‌اله، صحیفة نور، جلد پنجم، چاپ چهارم، تهران، نشر سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی،1370.
- رشاد، علی­اکبر، «رابطة فرهنگ و اقتصاد»، گزارش همایش ملی مهندسی فرهنگی، 1385.
- سجادی، صادق، نقش اجتماعی و فرهنگی بازار، چاپ اول، تهران، نشر دایرة‌المعارف بزرگ اسلام، 1361.
- سماواتی، حشمت‌اله، مقدمه‌ای بر حقوق رقابت تجارتی و نقش آن در سیاست‌گذاری و تنظیم بازار، چاپ دوم، تهران، انتشارات فردوسی، 1390.
- سماواتی، حشمت‌اله، مقدمه‌ای بر حقوق رقابت تجارتی و نقش آن در سیاست‌گذاری و تنظیم بازار، چاپ اول، تهران، انتشارات فردوسی،1374.
- سیدی­نیا، علی‌اکبر،«کرامت انسانی و اقتصاد»، فصلنامة علمی- پژوهشی اقتصاد اسلامی، شمارة بیست­ونهم، 1387.
- صدر، شهید محمدباقر، اقتصادنا، جلد اول، چاپ دوم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیة قم،1393.
- فراهانی­فرد، سعید، مجموعه مقالات نقش دولت در اقتصاد، چاپ اول، تهران، مؤسسة فرهنگی دانش و اندیشة معاصر،1381.
- قاسمی، وحید، جمهوری علوی(پژوهشی در سیرة حکومت‌داری امیرالمومنان علیه‌السلام)، چاپ اول، تهران، ناشر آرام دل،1393.
- گنابادی، محمدپروین، ترجمة مقدمة ابن­خلدون، جلد اول، چاپ هشتم، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1374.
- مالک، محمدرضا،«وظایف و مسئولیت‌های دولت اسلامی در اقتصاد»، فصلنامة اقتصاد اسلامی، شمارة دوازدهم، 1382.
- محقق­داماد، سیدمصطفی، تحلیل و بررسی احتکار از نظر گاه فقه اسلام، چاپ دوم، قم، نشر اندیشه‌های نو در علوم اسلامی،1362.
- محقق‌­داماد‌، سیدمصطفی، قواعد فقه(بخش مدنی)، جلد دوم، چاپ پنجم، تهران، نشر سازمان مطالعه و تدوین کـتب عـلوم انسانی(سمت)‌، 1381‌.
- منتظری، حسینعلی، احتکار و قیمت‌گذاری، چاپ اول، تهران، انتشارات کیهان، 1367.
عربی
- ابن­ادریس حلی، محمد، السرائر، جلد دوم، قم، چاپ و نشر اسلامی وابسته به جامعة مدرسین،1410.
- ابن­زهره، حمزه­بن علی، غنیه­النزوع، قم، مؤسسة الامام الصادق، 1407.
- ابن­هشام، محمدبن اسحاق، سیره­النبی، جلد چهارم، مصر، مکتبة محمدعلی صبیح، 1383.
- آمدی، عبدالواحدبن محمد، غررالحکم دررالکلم، جلد سوم، مؤسسة انصاریان،1366.
- بجنوردی، سیدحسن، قواعدالفقیهه، جلد اول، قم، افست، 1412.
- بیهقی، احمدبن الحسین، السنن الکبری(باشراف مکتب البحوث والدراسات)، جلد نهم، بیروت، دارالفکر، 1419.
- حاکم نیشابوری، محمدبن عبداله، مستدرک الوسایل، جلد یازدهم، هند، دائره­المعارف نظامی کائنه،1340.
- حر عاملى، محمدبن حسن، وسائل الشیعۀ، جلد هفدهم، قم، مؤسسة آل­البیت علیهم‌السلام،1414.
- حسینی عاملی، سید محمدجواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، قم، مؤسسة النشرالاسلامی، 1391.
- حلی(علامه)، حسن­بن یوسف­بن مطهر، منتهى­المطلب فى تحقـق­المذهب، مشهد، مجمع­البـحوث الإسلامه، ١٤١٢.
- خمینی، سید روح‌اله، تحریرالوسیله، جلد دوم، چاپ سوم، قم، اسماعیلیان، 1363.
- خویی، سید ابوالقاسم، مصباح­الفقاهه، جلد سوم، قم، ناشر مکتبة الدواری علمیه،1371.
- دیاربکری،حسن­بن محمدبن الحسین،تاریخ­الخمیس فی احوال انفس نفیس، قاهره، المطبعة­الوهبیه، 1982.
- سجستانی، حافظ ابی­داود سلیمان‌بن اشعث، سنن ابی­داود، قم، انتشارات دارالفکر، قم، 1410.
- سیستانی، علی، قاعدة‌ لاضـرر و لاضـرار، بیروت، 1414.
- شهید ثانی، زین­الدین بن نورالدین علی­بن احمد، الروضة­البهیة فی شرح لمعة­الدمشقیة، جلد سوم، بیروت، دارالإحیاء التراث­العربی،1413.
- شیخ صدوق، محمدبن‌ علی‌بن ‌بابویه، من لایحضرهُ فقیه، جلد سوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی ‌وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم، 1413.
- شیخ طوسی، محمدبن حسن، المبسوط فی فقه­الامامیه،جلد هشتم و سوم، تهران، چاپ محمدباقر مهبودی، 1351.
- صدر، سید محمدباقر، اقتصادنا، الطبع الثالثه، بیروت، دارالفکر،1389.
- طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسایل، قم، مؤسسة آل­البیت (ع)، 1404.
- طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، جلد هفتم، قم، جامعة مدرسین، 1417.
- طبرى، محمدبن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، جلد چهارم، طهران، مکتبة الاسدى،1879.
- طوسی، محمدبن حسن، تهذیب احکام فی شرح مقنعه، جلد دوم، مکتبة الصّدوق، 1401.
- علامه­حلی، ابی­منصور حسن­بن یوسف­بن مطهر، تذکره­الفقهاء، قم، مؤسسة آل­البیت(ع)، 1414.
- علامه­حلی، ابی­منصور حسن­بن یوسف­بن مطهر، نهایه­الاحکام، قم، مؤسسة اسماعیلیان، 1410.
- فاضل­آبی، زین­الدین ابی علی، کشف الرموز، قم، جامعة مدرسین، 1410.
- کلینی، محمدبن یعقوب، فروع الکافی، جلد اول وپنجم، دارالکتب الاسلامیه، 1430.
- مجلسی، محمدباقربن محمدتقی، بحارالانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة­الاطهار (ع)، جلد سی­وسوم، بیروت، مؤسسة الوفاء،1403.
- محقق­حلی، ابوالقاسم نجم­الدین جعفربن الحسن، شرایع­الاسلام، جلد دوازدهم، قم، نشر استقلال، 1409.
- مـحقق سبزواری، محمدباقربن محمد، کفایة الاحکام، قم، چاپ افست، 1269.
- مصطفوی، محمدکاظم، القواعد مائة قاعدة فقهیة مـعنی و مـدرکا و موردا، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم، 1417.
- مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیه، جلد دوم و سوم، قم، مدرسة امام علی­بن ‌ابی‌طالب، 1411‌.
- نجفی، حسن، جواهر‌ الکلام‌، جلد بیست­ودوم، تهران، المکتبة‌الاسلامیة، 1395.
- نراقی، احمدبن ‌محمدمهدی، مستند­الشیعه فی احکام­الشریعه، قم، مؤسسة آل­البیت لاحیاء­التراث، 1418.