معاملات سلف در بازار سرمایه و محدودیت‌های آن از منظر فقه و حقوق

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه حقوق، واحد ماکو، دانشگاه آزاد اسلامی، ماکو، ایران.

10.22034/ejs.2023.380264.1353

چکیده

زمینه و هدف: یکی از موضوعات اساسی در زمینه عقد سلف، بررسی امکان بهره‌گیری از آن به‌عنوان یکی از ابزارهای معامله در بازار سرمایه و بورس است. این امر به­دلیل نیاز و ضرورت معاملات سلف در بازارهای سرمایه همواره محل سؤال و بحث بوده است و در این مقاله تلاش شده تا مورد بررسی قرار گیرد.
مواد و روش‌ها: در نوشتن مقاله حاضر از روش کتاب­خانه‌ای استفاده ‌شده است.
ملاحظات اخلاقی: در این مقاله، اصالت متون، صداقت و امانت‌داری رعایت شده است.
یافته‌ها: بیع سلف از منظر فقهی دارای ویژگی‌های زیادی نظیر قبض ثمن فی‌المجلس، ذکر جنس و وصف مبیع، تعیین دقیق زمان تسلیم مبیع و معلوم بودن مقدار کالاست. برخی از این ویژگی­ها مانند وجود مورد معامله در هنگام سررسید برای استفاده از این قرارداد در قالب یکی از ابزارهای معامله در بازار سرمایه محدودیت ایجاد می‌کند؛ زیرا در بسیاری از معاملات امروزه، به این شرط التزامی ندارند و در عمل این نوع معاملات را انجام می‌دهند. از سوی دیگر، ممنوعیت فروش مبیع سلف پیش از قبض یکی از محدودیت‌های عمده در راستای اعمال قراردادهای سلف به­شکل امروزی محسوب می‌شود و مانع ایجاد بازارهای ثانوی و معاملات بعدی روی مسلم فیه است. محدودیت دیگر، غرری بودن این معامله‌هاست.
نتیجه‌گیری: ریسک جزو تفکیک‌ناپذیر بازار سرمایه است؛ بنابراین امکان به‌کارگیری معاملات سلف در بازار سرمایه وجود دارد. اگر تدابیری اندیشیده شود که خطر معاملات سلف در بورس چنان کاهش یابد که با عرف هم­خوانی داشته باشد، در این صورت ایراد غرری بودن از منظر فقه و حقوق تا حدی از بین می­رود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


- احمدیان، عبدالرسول، «تحلیل شرط نقدی بودن ثمن در معاملات سلف»، مجلة پژوهش‌های فقهی، شماره اول، 1394.
- امامی، حسن،  حقوق مدنی، چاپ اول، تهران، نشر کتاب‌فروشی اسلامیه و اصفهان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه، 1366.
- امامی، حسن، حقوقی مدنی، جلد اول، چاپ ششم، تهران، انتشارات اسلامیه، 1370.
- امامی، حسن، حقوق مدنی، جلد اول، چاپ بیستم، تهران، انتشارات اسلامیه، 1378.
- انیس، ابراهیم،  فرهنگ معجم­الوسیط، چاپ اول، قم، انتشارات اسلامی، 1384.
- تاجمیر ریاحی، حامد؛ اشعریون قمی­زاده، فرزانه، سلف و اوراق سلف بررسی فقهی اقتصادی، چاپ اول، تهران، انتشارات بورس، 1394.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، حقوق تعهدات، جلد سوم، چاپ سوم، تهران، انتشارات گنج دانش، 1378.
- داودی، پدرام؛ باستان­زاد، حسین، «الزامات به‌کارگیری ابزار سلف جهت بهبود نااطمینانی بازار ارز با رویکرد نرخ حقیقی»، مجلة پژوهش­نامه اقتصادی(دانشگاه علامه طباطبائی)، شماره شصت­ وسوم، 1395.
- رفیعی، محمدتقی، مطالعه تطبیقی غرر در معامله در حقوق اسلام و ایران و کنوانسیون بیع بین‌المللی، چاپ اول، قم، نشر بوستان کتاب، 1378.
- رئوف، دلجو،  قاعده غرر در حقوق مدنی ایران، چاپ اول، تهران، انتشارات جاودانه، 1391.
-ساعی، سید محمدهادی، تقریرات مدنی(کارشناسی ارشد)، چاپ اول، قزوین، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، 1394.
- شهیدی، مهدی،  حقوق مدنی، جلد ششم، چاپ اول، مازندران، اشرف البلاد، 1384.
- شهیدی، سیدمرتضی؛ عبدی­ پور فرد، ابراهیم، «ابعاد فقهی حقوقی  و مالی قراردادهای سلف در بورس»، پژوهش­نامه حقوق اسلامی، شمارة اول، 1394.
- شهیدی، مهدی، حقوق مدنی(عقود معین)، جلد ششم، چاپ هفدهم، تهران، نشر مجد، 1393.
- کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی(دورة عقود معین)، جلد اول، چاپ دوم، تهران انتشارات به نشر، 1364.
- کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی(قواعد عمومی قراردادها)، جلد اول، چاپ چهارم، تهران، شرکت سهامی انتشار با همکاری بهمن برنا، 1374
- کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی(معاملات معوض-عقود تملیکی)، چاپ ششم، تهران، شرکت انتشار با همکاری شرکت بهمن برنا و انتشارات قدس، 1376.
- معصومی­ نیا، غلامعلی،  ابزارهای مشتقه(بررسی فقهی و اقتصادی)، چاپ اول، تهران، پژوهشگاه و اندیشه اسلامی، 1387.
- معصومی­ نیا، غلامرضا، ابزارهای مشتقه (بررسی فقهی و اقتصادی)، چاپ دوم، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1389.
- معصومی­ نیا، غلامعلی، «بررسی فقهی قرارداد اختیار معامله»، فصلنامه علمی-پژوهشی اقتصاد، شماره چهلم، 1389.
- معین، محمد،  فرهنگ فارسی، چاپ ششم، تهران، انتشارات معین، 1384.
- موسویان، عباس،  فرهنگ اصطلاحات فقهی و حقوقی معاملات، چاپ اول، تهران، نشر پژوهشکده پولی و بانکی، 1386.
 
عربی
-ابن­ادریس حلی، محمدبن منصوربن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، جلد دوم، قمف دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیة قم، 1410.
- ابن­منظور، جمال‌الدین محمدبن مکرم، لسان­العرب، جلد نهم و پنجم، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع دار صادر، 1414.
- ابن­منظور، جمال‌الدین محمدبن مکرم، لسان­العرب، جلد سوم، بیروتف دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، 1405.
- ابوحبیب، سعدی، القاموس الفقهی لغه و اصطلاحاً، دمشق، دار الفکر، 1408.
- بحرانی، یوسف­بن احمد، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1405.
- جزری ابن اثیر، مبارک­بن محمد، النهایة فی غریب­الحدیث و الأثر، جلد سوم، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1367.
- حر عاملی، محمدبن حسن،  وسائل­الشیعه، قم، مؤسسة آل­البیت لاحیاء­التراث، 1409.
- حلی(علامه)، حسن­بن یوسف­بن مطهر اسدی، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعه، جلد پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413.
- طوسی(شیخ طوسی)، ابوجعفر محمدبن حسن، المعجم­الفقهی لکتب الشیخ­ طوسی، جلد سوم، قم، مؤسسه دایره ­المعارف الفقه اسلامی، 1382.
- طوسی(شیخ طوسی)، ابوجعفر محمدبن حسن، الخلاف، جلد سوم، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1415.
- عاملی(شهید اول)، محمدبن مکی، القواعد و الفوائد، جلد سوم، قم، کتاب‌فروشی مفی، 1417.
- عاملی(شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی،  الروضه البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه(المحشی-کلانتر)، قم، انتشارات کتاب‌فروشی داوری، 1410.
- عاملی(شهید ثانی)، زین‌الدین بن محمد، مسالک الافهام، جلد دوازدهم، قم، مؤسسه معارف اسلامی، 1416.
- عاملی(شهید ثانی)، زین‌الدین بن محمد، ترجمه و تبیین شرح لمعه، قم، مؤسسه انتشارات دارالعلم، 1385.
- قرشی، سید علی‌اکبر،  قاموس قرآن، جلد پنجم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1412.
- موسوی خمینی سیدروح‌الله، تحریرالوسیله، جلد دوم، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1416.
- نجفی(صاحب الجواهر)، محمدحسن،  جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، جلد بیست­ ودوم، بیروت، دار احیا التراث العربی، 1404.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، جلد بیست وچهارم، تهران، مؤسسه نشر اسلامی، 1394.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، جلد بیست ­وچهارم، تهرانف دارالکتب الاسلامیه، 1368.
- نراقی، مولی احمدبن محمدمهدی، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1417.
- نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسه آل­البیت لاحیاء التراث،1409.
- واسطی زبیدی حنفی، محب­الدین، تاج العروس من جواهر القاموس، جلد هفتم، بیروت، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، 1414.