جرائم اقتصادی در فقه، قوانین ایران و اسناد اروپایی

نوع مقاله : علمی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حقوق کیفری و جرم‏شناسی، گروه حقوق، واحد آیت الله آملی، دانشگاه آزاد اسلامی، آمل، ایران.

2 دانشیار گروه حقوق جزا و جرم‏ شناسی، واحد قائم‏شهر، دانشگاه آزاد اسلامی، قائم‏شهر، ایران.

3 استادیار گروه حقوق، دانشکده حقوق، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

10.22034/ejs.2023.332321.1183

چکیده

زمینه و هدف: جرائم اقتصادی به­دلیل آثار مهم اقتصادی و اجتماعی همواره محل بحث و نظر بوده است. در این مقاله تلاش شده به بررسی جرائم اقتصادی در فقه، قوانین ایران و اسناد اروپایی پرداخته شود.
مواد و روش‌ها: مقاله توصیفی تحلیلی بوده و با استفاده از روش کتابخانه‌ای به بررسی سؤال مورداشاره پرداخته است.
ملاحظات اخلاقی: در این مقاله، اصالت متون، صداقت و امانت‌داری رعایت شده است.
یافته‌ها: رویکرد فقه نسبت به جرائم اقتصادی بر اساس «اَکْلُ مَالٍ بِهِ بَاطِلٌ» و «اُکْلُ سُحْتٍ» قابل تبیین است. اَکْلُ مَالٍ بِهِ بَاطِلٌ هرگونه تجاوز به حقوق و تصرف در اموال دیگران، اموال عمومی و انفال و حتی تصرفات ناروا و غیرمشروع در اموال خویش و نیز کارهایی از قبیل ربا، رشوه، را در برمی‌گیرد. مطابق اصل اول سُحْتٍ نیز اموالی که انسان به ناحق و از راه‌های حرام و باطل، به چنگ می‌آورد، (سُحت) است. در قوانین ایران نیز با اینکه قانون‌گذار مواردی را تحت عنوان جرائم اقتصادی احصاء کرده است اما این اقدام قانون‌گذار بخش مهمی از جرائم اقتصادی را نادیده گرفته است. در اسناد اروپایی نیز بر جرائم سازمان‌یافته اقتصادی مانند پول‌شویی و قاچاق کلاً تمرکز شده است.
نتیجه‌گیری: مصادیق جرائم اقتصادی در فقه، قوانین ایران و اسناد اروپایی یکسان نیست اما هم در فقه، هم در قوانین و هم در اسناد اروپایی، نامشروع بودن و ممانعت از برهم زدن نظم و تعادل اقتصادی مهم­ترین مبنای جرم­انگاری جرائم اقتصادی است.

کلیدواژه‌ها


- آقازاده، علیرضا، سیاست جنایی تقنینی ایران در 
قلمرو جرائم گمرکی، جلد اول، چاپ اول، ارومیه،
انتشارات پیک سبحان، 1381.
- ابن ابی الحدید، شرح نهجالبالغه، جلد اول، چاپ 
اول، قم، اهل بیت )ع(، 1381.
- ابن فارس بن زکریا، ابو الحسین، معجم مقائیس
اللغة، جلد دوم، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسالمی
حوزه علمیه قم، 1404.
- ابن منظور، ابوالفضل، جمالالدین، محمد بن 
مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر للطباعة و 
النشر و التوزیع، دار صادر، 1414.
- اسدی، علی، زارع مهرجردی، علی، صدیقیان،
امیرمحمد، »تسری افساد فی االرض به جرایم
اقتصادی: بسترها و چالشها« مجله مطالعات 
سیاسی، شماره پنجاه و یکم، 1400.
- اسماعیلی، اسماعیل، »اکل مال به باطل در بینش
فقهی شیخ انصاری )ره(«، مجله فقه، شماره اول،
.1373
- انصاری، سید مرتضی، کتاب المکاسب، جلد اول، 
قم، منشورات دارالذخائر، 1415.
- باقرزاده، احد، پیامدهای پولشویی و راهبردهای
کنترلی با رویکرد به اسناد بینالمللی با مجموعه 
سخنرانیها و مقاالت همایشهای بینالمللی مبارزه 
با پولشویی، جلد اول، چاپ اول، تهران، نشر وفاق، 
.1382
- باقریفرد، علیاشرف، رضایی، شهال، »علل 
ارتکاب جرایم اقتصادی و راههای پیشگیری از آن«، 
مجله مطالعات نوین بانکی، دوره یک، شماره اول، 
.1397
- بجنوردی، محمد حسن، القواعد الفقهیه، جلد 
اول و دوم، قم، نشر الهادی، 1419.
- بیابانی، غالمحسین، محمودی، محمدجواد، 
»مهاجرت غیرمتعارف یا قاچاق انسان«، نشریه
جمعیت، شماره شصت و نهم و هفتاد، 1388.
- جعفری مسلم، مجتبی، آقابابایی، عظیم، »جرم 
اخالل کالن در نظام اقتصادی در قانون اخاللگران 
در نظام اقتصادی کشور و ماده 286 قانون مجازات 
اسالمی«، مجله پژوهشهای حقوقی، دوره بیست، 
شماره چهل و هفتم، 1400.
- جواهری، حسن محمدتقی، الربا فقهیا و اقتصادیا،
در یک جلد، قم، مؤلف محترم، 1405.
- حرعاملی، محمدحسن، الوسائل الشیعه، جلد 
هفدهم، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السالم، 
.1414
- حلبی، ابو صالح، الکافی فی الفقه، اصفهان، نشر 
مکتبه امیرالمؤمنین، 1403.
- حلّ ی )عالمه حلّی(، حسنبنیوسف، نهایة األحکام 
فی معرفة األحکام؛ جلد دوم، قم، مؤسسه آل البیت،
.1419
-حلی )عالمه حلّ ی(، حسنبنیوسف، تذکرة الفقهاء، 
جلد اول، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السالم، 
.1414
36 /فصلنامه مطالعات فقه اقتصادی، دوره چهارم، شماره چهارم، زمستان 1401 1400 
- حیدری، علیمراد، »جرمانگاری پولشویی«،
مجله فقه و حقوق، شماره اول، 1383.
- خمینی، روحاهلل، تحریر الوسیله، جلد اول، چاپ 
دوم، قم، نشر اسالمی، 1363.
- خویی، سید ابو القاسم موسوی، المکاسب، مصباح 
الفقاهة، جلد پنجم، قم، حیدریه، 1374.
- دانشمندیعزیز، ایمان، حکمتنژاد، ماندانا، ربا در 
فقه و حقوق اسالمی، تهران، انتشارات علیم نور، 
.1393
- دزفولی، مرتضی بن محمد امین انصاری، کتاب 
المکاسب المحرمة و البیع و الخیارات، جلد اول، قم، 
کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری،
.1415
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد،. مفردات الفاظ 
القرآن، بیروت، دارالقلم، 1412.
- زراعت، عباس، شرح قانون مجازات اسالمی 
)تعزیرات 2 ،)چاپ اول، تهران، ققنوس، 1382.
-زمانی، علیاکبر، »درآمدی بر ابعاد مفاسد و جرائم 
اقتصادی و پیامدهای آن بر امنیت ملی«، مجله 
کارگاه، شماره هفتم، 1388.
- سیوری فاضل، مقداد بن عبداهلل، کنز العرفان فی
فقه القرآن، جلد دوم، قم، بیتا.
-طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر
القرآن، جلد دوم، قم، الجماعه المدرسین بقم 
المشرفه، موسسه النشر االسالمی، 1383.
- طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، جلد سوم، 
تهران، کتابفروشی مرتضوی، 1416.
- طوسی، ابوجعفر، محمد بن حسن، االستبصار 
فیما اختلف من األخبار، تهران، جلد سوم، دار 
الکتب اإلسالمیة، 1390.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر
القرآن، جلد دوم، تهران، انتشارات آل البیت )ع(، 
.1389
- فالحی، محمد، »بررسی قوانین مالی، مالیاتی و 
مبارزه با پولشویی پیرامون ارزهای مجازی مورد 
مطالعه اتحادیه اروپا و ایاالت متحده آمریکا«،
کنفرانس ملی رهیافتهای نوین در مدیریت،
اقتصاد و حسابداری، 1397.
- قاسمی، راضیه، نصر، امین، »آسیبشناسی
سیاست جنایی ایران در قبال قاچاق کاال و ارز با 
تأکید بر قانون مبارزه با قاچاق کاال و ارز مصوب 
1392 ،»حقوق و مطالعات نوین تابستان، شماره 
سوم، 1400.
- کاشانیکیا، امیرهمایون، ثقفی، حمید،
راهکارهای مبارزه با پولشویی، تهران، انتشارات 
آفتاب گیتی، 1399.
- کبیری، سهیل، شفیعیخورشیدی، علیاصغر،
اخالل در نظام اقتصادی کشور، تهران، انتشارات 
مجد، 1397.
- کشتکار، مریم، ترجمه پیشگیری از پولشویی و 
تأمین مالی تروریسم، چاپ اول، تهران، نشر تابش، 
.1392
جرائم اقتصادی در فقه، قوانین ایران و اسناد اروپایی شعبانی و همکاران / 37
-کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، جلد هفتم، 
تهران، دار الکتب، 1388.
- کوچکی، احمدرضا، ابراهیمی، شهرام، »تخفیف
مجازات در قانون مبارزه با قاچاق کاال و ارز مصوب 
1392 ،»مجله پژوهشهای حقوق جزا و جرم-
شناسی، شماره سیزدهم، 1398.
- گلشنی، محمد، »بررسی احتکار در فقه و قوانین
موضوعه«، مجله گفتمان حقوقی، شماره اول،
.1382
- النگست، پیتر و دیگران، برنامههای جهانی مبارزه 
با فساد، چاپ اول، تهران، نشر مرکز پژوهشهای
مجلس شورای اسالمی، 1387.
- محمودی، وحید، پدیده پولشویی و راههای
مبارزه با آن، )مجموعه مقاالت همایش بینالمللی
مبارزه با پولشویی(، چاپ دوم، شیراز، انتشارات 
وفاق، 1382.
- مکارم شیرازی، ناصر، گنجینه آرای فقهی-
قضایی، چاپ اول، تهران، نشر مرکز تحقیقات فقهی
قوه قضاییه، 1381.
االبرار، چاپ دوم، جلد ششم، تهران، مؤسسة￾میبدی، ابوالفضل رشیدالدین، کشف االسرار و عُدَّة
انتشارات امیرکبیر، 1382.
- میرمحمدصادقی، حسین، حقوق جزای بینالملل
)مجموعه مقاالت(، چاپ اول، تهران، نشر میزان،
.1377
- نبوی اصل، یوسف، »تحلیل سیاسی جنایی
قانونگذار در کنترل جرایم اقتصادی«، مجله 
مطالعات علوم اجتماعی، دوره هفت، شماره اول،
.1400
-نجفی، صاحب الجواهر، محمد حسن، جواهر 
الکالم فی شرح شرائع اإلسالم، جلد بیست و سوم، 
بیروت - لبنان، دار إحیاء التراث العربی، 1404.
- نجفی ابرندآبادی، علیحسین، »از عدالت 
کالسیک تا عدالت ترمیمی«، مجله دانشگاه رضوی،
شماره اول، 1386.
- نیری، حسن، رشوه: با نگاهی به فقه شیعه و 
حقوق موضوعه ایران، تهران، انتشارات دانش کیان، 
.1397
- ولیدی، محمد صالح. حقوق کیفری اقتصادی. 
تهران، نشر میزان، 1393.
منابع التین
- Miseviciute, Jurgita, Blockchain and 
Virtual Currency Regulation in the EU. 
Journal of Investment Compliance, Vol. 19 
No. 3, 2018