تقدم مصالح اقتصادی نظام بر حقوق و منافع خصوصی با تأکید بر آموزه‌های فقهی

نوع مقاله : علمی

نویسندگان

1 دانشجوى دکترى گروه فقه و مبانی حقوق اسلامى، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامى، تهران، ایران.

2 دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامى، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامى، تهران، ایران (

3 دانشیار گروه فقه و حقوق، دانشگاه شهید مطهری، تهران، ایران.

10.22034/ejs.2022.331003.1166

چکیده

زمینه و هدف: «نظام» یک اصطلاح و اصل فقهی است. معانی مختلف نظام در فقه و مصالح نظام به معنای حکومت و تقدم آن بر منافع خصوصی از موضوعات مهم فقهی حقوقی است که همواره محل بحث و نظر بوده است. در این مقاله تلاش شده به بررسی این مهم پرداخته شود که چگونه می‌توان مصالح اقتصادی نظام بر حقوق و منافع خصوصی را مقدم دانست و چه مصادیقی می‌توان برای آن برشمرد.
مواد و روش‌ها: مقاله توصیفی - تحلیلی بوده و با استفاده از روش کتابخانه‌ای به بررسی سؤال مورد اشاره پرداخته است.
ملاحظات اخلاقی: در این مقاله، اصالت متون، صداقت و امانت‌داری رعایت شده است.
یافته‌ها: نظام به عنوان یک مفهوم کلی، در منابع فقهی بر معانی متعددی دلالت دارد که سامان داشتن امور معیشتی مردم بدون بحران و حفظ نظام سیاسی از فروپاشی درونی مهم‌ترین و مرتبط‌ترین مفاهیم آن در مقاله حاضر است. از منظر فقهی، مصالح اقتصادی نظام به دو معنای مورد اشاره، بر حقوق و منافع خصوصی تقدم دارد. متناسب با مفاهیم مورد اشاره از حفظ نظام، سلب مالکیت خصوصی در راستای منفعت و معیشت عمومی و مقابله با اخلال در نظام اقتصادی، به عنوان دو مصداق از ترجیح مصالح اقتصادی نظام بر حقوق و منافع شخصی قابل تبیین است.
نتیجه‌: مبنای تقدم و ترجیح مصالح اقتصادی نظام (به معنای سامان داشتن امور معیشتی مردم بدون بحران و حفظ نظام سیاسی) بر منافع شخصی عنصر مصلحت است و قانون‌گذار بر اساس مصلحت می‌تواند متناسب با اصول فقهی اقدام به وضع قوانین در راستای حفظ مصالح اقتصادی و محدویت برای منافع شخصی نظام نماید.

کلیدواژه‌ها


- ابن ‌ابی ‌الحدید، عبدالحمید بن ‌هبه‌الله، شرح نهج‌البلاغه، بی‌چا، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، 1404.
- ابن منظور، جمال ‌الدین محمد، لسان العرب، جلد دوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1416.
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، جلد دوازدهم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408.
- احمد، فتح الله، معجم الفاظ فقه جعفری، قم، نشر مطابع مدخل (دمام)، ۱۴۱۵.
- انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، جلد دوم، قم، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجامعه المدرسین، 1416.
- باقری، سید مهدی، «نقش دولت در اقتصاد اسلامی»، اولین کنفرانس بین‌المللی مدیریت، حسابداری، علوم تربیتی و اقتصاد مقاومتی؛ اقدام و عمل، ساری، 1390.
- برهانی، محسن، «افساد فی الارض، ابهام مفهومی، مفاسد علمی (تحلیل حقوقی ماده 286 ق.م.ا).»، فصلنامه مطالعات حقوق کیفری و جرم‌شناسی، شماره دو و سه، 1394.
- بوطی، محمد سعید رمضان، «ضوابط المصلحه فی الشریعه الاسلامیه»، مؤسسه الرساله دارالمتحد، 1412.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، مکتب‌های حقوقی در حقوق اسلام، چاپ دوم، تهران، نشر کتابخانه گنج دانش، ۱۳۷۰.
- حلبی، ابو صلاح، الکافی فی الفقه، اصفهان، نشر مکتبه امیرالمؤمنین، ۱۴۰۳.
- خمینی، سید روح‌الله، صحیفه نور، مجموعه رهنمودهای امام خمینی، جلد پانزدهم، چاپ دوم، تهران، نشر وزارت ارشاد اسلامی، ۱۳۹۱.
- خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، جلد شانزدهم، چاپ چهارم، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمه الله علیه)، 1386.
- خمینی، سید روح‌الله، ولایت‌ فقیه، چاپ دوازدهم، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1381.
- خمینی، سید روح‌الله، صحیفه نور، جلد یازدهم، چاپ سوم، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمه الله علیه)، 1378.
- خمینی، سید روح الله، استفتائات، جلد دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1422.
- خمینی، سید روح الله، کتاب البیع، جلد دوم، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1415.
- خویی، سید ابوالقاسم موسوی، المکاسب - مصباح الفقاهة، جلد اول، بی­جا، 1416.
- دادگر، یداله، رحمانی، تیمور، مبانی و اصول علم اقتصاد، چاپ شانزدهم، قم، انتشارات بوستان کتاب، 1396.
- دشتی، علی، ترجمة نهج‌البلاغه امیرالمؤمنین علی (ع)، چاپ ششم، قم، نشر نشتا، 1391.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، جلد ششم، چاپ هفدهم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1376.
- راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد بن فضل، مفردات الفاظ القرآن، ترجمه‌ی سید غلامرضا خسروی، تهران، نشر مرتضوی، 1392.
- رحمتی، اعظم، «بررسی فقهی حقوقی جرم اقتصادی (اختلاس)»، فصلنامه علمی تخصصی دانش انتظامی خراسان شمالی، شماره هشت، ۱۳۹۴.
- ساکی، محمدرضا، حقوق کیفری اقتصادی، چاپ اول، تهران، جنگل، 1389.
- سعدی، ابوحبیب، القاموس الفقهی، دمشق، انتشارات دارالفکر، 1408.
- سمیعی، حسین، حبیب­زاده، محمدجعفر، صابر، محمود، «مقاله اخلال در نظام اقتصادی کشور از طریق قبول سپرده اشخاص ایران، آموزه‌های حقوق کیفری»، فصلنامه دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شماره یازده، 1395.
- شرتونی، سعید، اقرب الموارد، جلد اول، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی، 1403.
- شمس الدین، محمدمهدی، نظام الحکم والاداره فی الاسلام، قم، دار الثقافة للطباعة والنشر، 1412.
- صدر، محمدباقر، اقتصاد صدر اسلام، جلد اول، چاپ دوم، تهران، نشر دانشگاه شهید بهشتى، 1351.
- صدر، محمدباقر، اقتصاد ما، ترجمه محمدکاظم موسوی، جلد اول، چاپ اول، تهران، نشر انتشارات اسلامی، 1350.
- صدوق، محمد بن على، الفقیه، جلد چهارم، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۴.
- طباطبائی، محمدحسین، «المیزان فی تفسیر القرآن»، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1373.
- طباطبایی مؤتمنی، منوچهر، آزادی، عمومی و حقوق بشر، چاپ چهارم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1388.
- طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، جلد ششم، دار الاحیاء التراث العربی، ١٣٦٦.
- طوسی، ابی جعفر محمد بن الحسن، النهایة، قم، انتشارات قدس، بی‌تا.
= طوسی، محمد بن الحسن، التهذیب، جلد دهم، تهران، دار الکتب، ۱۳۶۵.
- طوسی، محمد بن الحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، جلد دوم، بی­جا، مکتبه الاعلام الاسلامی، بی­تا.
- عراقی، ضیاء الدین، قاعده لاضرر، قم، انتشارات اسلامی، 1418.
- عمید زنجانی، عباسعلی، قواعد فقه سیاسی، جلد دوم، چاپ چهارم، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۶.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، جلد هشتم، قم، منشورات الهجره، 1410.
- فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، جلد اول، قم، منشورات دارالرضی، بی‌تا.
- قمی، میرزا ابوالقاسم، قوانین الاصول، جلد دوم، تهران، علمیه اسلامیه، 1303.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، جلد هفتم، تهران، دار الکتب، ۱۳۸۸.
- کهف، منذر، میرمعزی، سید حسین، «علم اقتصاد اسلامی تعریف و روش»، مجله اقتصاد اسلامی، شماره شش، ۱۳۸۵.
- متقی الهندی، علی، کنزالعمال، بیروت، موسسه الرساله، 1413.
- مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار (ع)، جلد سی و یکم، بیروت، موسسه الوفاء، 1404.
- محقق حلی، حسن بن یوسف (علامه حلی)، تذکرة الفقهاء، تهران، مکتبه مرتضویه، 1403.
- محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه، بخش جزایی، چاپ اول، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1379.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1376.
- مفید، محمد بن محمد، الامالی، قم، کنگره شیخ مفید، 1413.
- مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعه، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۰.
- مقیمی، مهدی، «مطالعه حقوقی-جرم­شناختی جرائم اقتصادی با تأکید بر راهکارهای پیشگیری ملی و فراملی»، فصلنامه پژوهش‌های دانش انتظامی، شماره دو، 1396.
- مکارم شیرازی، ناصر، گنجینه آرای فقهی– قضایی، چاپ اول، تهران، مرکز تحقیقات فقهی قوه قضاییه، بی‌تا.
- ملک افضلی اردکانی، محسن، رساله دکتری «قاعده حفظ نظام و آثار آن با تأکید بر نظام سیاسی اسلام»، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دانشگاه فردوسی مشهد، 1390.
- میرمعزی، سیدحسین، «علم اقتصاد اسلامی، تعریف و روش»، مجله  اقتصاد اسلامی، دوره ششم، شماره  بیست و سه، 1385.
- نائینی، محمدحسین، تنبیه الامه و تنزیه المله، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1424.
نائینی، میرزا محمدحسین، تنبیه الامه و تنزیه المله، تصحیح سید جواد ورعی، قم، بوستان کتاب، 1382.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، جلد بیست و یک، تهران، المکتبه الاسلامیه، 1367.
- نمازی، حسین، نظام‌های اقتصادی، چاپ چهارم، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1386.
- وطنی، امیر، «بررسی فقهی اضطرار و ضرورت»، فصلنامه مقالات و بررسی‌های، شماره هفتاد و یک، 1386.
- ولیدی، محمد صالح، حقوق کنون اقتصادی جرائم علیه امنیت اقتصادی، جلد دوم، چاپ سوم، تهران، انتشارات جنگل، 1386.