جبران خسارت قربانیان زیست‌محیطی در فقه و حقوق بین‌الملل محیط‌زیست

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، واحد کرمانشاه، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمانشاه، ایران.

2 دانشجوی دکتری، گروه حقوق بین الملل، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، واحد کرمانشاه، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمانشاه، ایران.

3 استادیار، گروه حقوق بین الملل، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، واحد کرمانشاه، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمانشاه، ایران

10.22034/ejs.2022.324999.1130

چکیده

زمینه و هدف: توجه بشر به رفاه مادی و پیشرفت اقتصادی خود، مسائل و جبران خسارت زیست‌محیطی را به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های بشری تبدیل کرده است. در این مقاله تلاش شده به بررسی جبران خسارت قربانیان زیست‌محیطی از منظر فقه و حقوق بین‌الملل پرداخته شود.
مواد و روش‌ها: مقاله پیش‌رو توصیفی تحلیلی بوده و با استفاده از روش کتابخانه‌ای به بررسی موضوع پرداخته است.
یافته‌ها: یافته‌ها نشان می‌دهد در فقه نیز مانند اسناد بین‌المللی، جبران خسارت قربانیان زیست‌محیطی جایگاه ویژه‌ای دارد. در فقه از قواعدی کلی چون قاعده اتلاف، قاعده تسبیب و قاعده لاضرر، ضرورت جبران خسارت قربانیان زیست‌محیطی قابل استنباط است. در حقوق بین‌الملل نیز اصل جبران خسارت قربانیان زیست‌محیطی بر پایه نظریاتی چون تقصیر و خطا، در اسناد مختلف پذیرفته شده و اعاده به وضعیت سابق، پرداخت غرامت، رضایت زیاندیده و تعهد به پیشگیری از مهمترین روش های جیران خسارت قربانیان خسارت زیست‌محیطی است.
ملاحظات اخلاقی: در مراحل مختلف نگارش مقاله، اصول اخلاقی و علمی از جمله بهره‌گیری علمی و دقیق از منابع علمی رعایت شده است.
نتیجه‌گیری: عدم امکان تعیین دقیق میزان خسارت و گاها عدم امکان جبران خسارت به صورت اعاده به وضعیت سابق از چالش‌های فرارو در زمینه جبران خسارت قربانیان زیست‌محیطی در حقوق بین‌الملل است. جبران خسارت زیست‌محیطی بر اساس قواعد موجود مسئولیت مدنی مانند تقصیر، پاسخگو نبوده و لازم است هم در حقوق داخلی و هم در اسناد بین المللی به مسئولیت مطلق توجه شود.

کلیدواژه‌ها


- الندوی، علی احمد، القواعد الفقهیه، دمشق - سوریه، نشر دارالقلم، 1430.
- امامی، سید حسن، حقوق مدنی، جلد اول، چاپ چهارم، تهران، انتشارات اسلامیه، 1376.
- امیری قائم‌ مقامی، عبدالمجید، حقوق تعهدات (اعمال حقوقی - تشکیل تعهد)، جلد دوم، چاپ اول، تهران، نشر میزان، 1387.
- انصاری، مهدی، کاتوزیان، ناصر، «مسئولیت ناشی از خسارت‌های زیست‌محیطی»، فصلنامه حقوق، دوره سی و هشتم، شماره هشتاد و پنج، 1387.
- باریکلو، علیرضا، مسئولیت مدنی، چاپ چهارم، تهران، انتشارات میزان، 1389.
- جاهد، محسن، «اخلاق و حیوانات رویکردها و نظریه‌ها»، مجله اخلاق زیستی، شماره دهم، 1392.
- جزائرى، سید محمدجعفر مروج، هدى الطالب فی شرح المکاسب، جلد سوم، قم، مؤسسة دارالکتاب، 1416.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران، انتشارات گنج دانش، 1386.
- حکیم، سید محسن طباطبایى، مستمسک العروة الوثقى، جلد دوازدهم، قم، مؤسسة دارالتفسیر،  1416.
- خمینی، روح‌الله، تحریر الوسیله، جلد دوم، قم، مؤسسه نشر الاسلامی، ۱۳۸۳.
- دیناشلتون و اکلساندرکیس، کتابچه قضایی حقوق محیط‌ زیست، ترجمه محسن عبدالهی، چاپ دوم، تهران، انتشارات خرسندی، 1396.
- ژوردن، پاتریس، اصول مسئولیت مدنی، ترجمه مجید ادیب، چاپ اول، تهران، نشر میزان، 1380.
- ژوردن، پاتریس، اصول مسئولیت مدنی، ترجمه مجید ادیب، چاپ چهارم، تهران، نشر میزان، 1385.
- سید فاطمی، محمد، مشهدی، علی، «ماهیت حق بر محیط ‌زیست»، مجله تحقیقات حقوقی، شماره ششم، 1390.
- شاملو، باقر، احمد، اصغر، خسروشاهی، قدرت‌الله، «بزه­دیده­شناسی سبز، پژوهش حقوق کیفری»، شماره بیستم، 1396.
- شاه­حسینی، عطیه، مشهدی، علی، «جبران خسارات زیست­محیطی بر اساس طرح 2006 کمیسیون حقوق بین­الملل مبنی بر اصول تخصیص زیان در موارد آسیب فرامرزی ناشی از فعالیت­های خطرناک»، پژوهش حقوق عمومی، سال نوزدهم، شماره پنجاه و پنجم، 1396.
- شیخ طوسی، محمد بن الحسن بن علی، المبسوط فی فقه الامامیه، جلد سوم، بیروت، لبنان، دارالکتاب الاسلامی، ۱۳۷۸.
- ضیایی بیگدلی، محمدرضا، حقوق بین‌المللی عمومی، چاپ بیست و یکم، تهران، انتشارات گنج دانش، 1384.
 
- طباطبایی، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، جلد شصت و نهم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
- عاملی، سید محمدجواد، مفتاح الکرامه فی شرح القواعد العلامه، تحقیق محمد باقر مجلسی، الطبعه الاولی، جلد بیست و یکم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1419.
- عاملی (شهید اول)، محمد بن جمال‌الدین مکی العالمی، العمه الدمشقیه، جلد اول، قم، انتشارات دارالفکر، 1411.
- عاملی غروی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامه فی شرح القواعد العلامه، جلد دهم، قم، مؤسسه آل البیت، بی­تا.
- علامه حلّی، قواعد الاحکام، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1418.
- عمید، حسن، فرهنگ عمید، چاپ یازدهم، تهران، انتشارات جاویدان، 1375.
- فیوضی، رضا، مسئولیت بین‌المللی دولت‌ها و نظریه حمایت سیاسی، جلد دوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1379.
- کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی، الزام‌های خارج از قرارداد ضمان قهری مسئولیت مدنی، جلد اول، چاپ پنجم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1395.
- کاتوزیان، ناصر، مبانی حقوق عمومی، چاپ ششم، تهران، نشر میزان، 1395.
- کاتوزیان، ناصر، الزام‌های خارج از قرارداد: ضمان قهری، مسئولیت مدنی؛ غصب و استیفاء، چاپ سوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1382.
- کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی، وقایع حقوقی، چاپ پنجم، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۱.
- کاشف الغطاء، حسن بن جعفر بن خضر، أنوار الفقاهة - کتاب الکفالة، جلد اول، نجف اشرف، مؤسسه کاشف الغطاء، 1422.
- کلینی، محمد بن یعقوب،‌ الکافی، تهران، جلد هفتم، الطبعة الثالثة، الاسلامیة، 1388.
- لوراسا، میشل، مسئولیت مدنی، ترجمه محمد اشتری، چاپ اول، نشر حقوقدان، ۱۳۷6.
- مجنونیان، باریس هنریک، «تقریرات درس حفاظت از محیط‌ زیست»، دوره کارشناسی ارشد حقوق محیط‌ زیست، دانشگاه شهید بهشتی، 1384.
- محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه - بخش مدنی، چاپ شانزدهم، قم، مرکز نشر علوم اسلامی، 1398.
- محقق داماد، سید مصطفی، «نقش قواعد اتلاف و تسبیب در مسئولیت مدنی زیست‌محیطی»، مطالعات اسلامی فقه و اصول، دوره چهل و چهارم، شماره هشتاد و نه، 1391.
- محقق منتظر، لیلا، «مسئولیت مدنی خسارت‌های ناشی از حوادث هسته‌ای در معاهدات بین‌المللی و مقررات داخلی دولت‌ها»، ماهنامه دادرسی، شماره چهل و شش، ۱۳۸۳.
- محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمة، جلد دوم، چاپ هفتم، قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، 1386.
- مشهدی، علی، ربانی، حسین، «حفاظت از محیط زیست در رویه قضایی دیوان عدالت اداری»، فصلنامه آراء، دوره سوم، شماره یک، 1399.
- مشهدی، علی، «مسئولیت مدنی ناشی از آلودگی هوا، مطالعه موردی حقوق ایران و فرانسه»، فصلنامه اطلاع‌رسانی حقوق، شماره بیست و پنج، 1390.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم، انتشارات دارالمکتب الاسلامیه، 1369.
- موسوی، سید فضل‌الله، «جبران خسارات زیست‌محیطی در حقوق بین‌الملل»، فصل‌نامه حقوق، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره چهل و یکم، شماره یک، 1390.
- موسوی الخویی، سید ابوالقاسم، مصباح الفقاهه، تقریر محمدعلی توحیدی انصاریان، جلد هفتم، چاپ چهارم، 1417.
- نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، جلد سی و هفتم، چاپ هفتم، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، 1367.
- نجفی ابرند آبادی، علی‌حسین، جرم‌شناسی در آغاز هزار سوم، درآمد ویراست سوم دانشنامه جرم‌شناسی، چاپ سوم، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1395.
- نعمت‌الهی، اسماعیل، «اصالت ضمان قهری و تقدم آن بر مسئولیت قراردادی در فقه امامیه»، مجله حقوق اسلامی، سال سیزدهم، شماره پنجاه و یک، 1395.
- ولفروم رودیگر، «مسئولیت بین‌المللی مدنی در قبال خسارت زیست‌محیطی؛ وسیله‌ای برای اجرای قواعد حقوق بین‌المللی»، ترجمه و تحقق ساعد، نادر، فصلنامه محیط‌زیست، شماره سی و هفت، 1381.
- همتی، مجتبی، «اقامه دعوای جبران خسارت زیست­محیطی در نظام حقوق ایران»، دیدگاه­های حقوق قضایی،  شماره هشتاد و یک، 1397.
منابع لاتین
- Kiss & Shelton, Interional Enviromment Law, Intermational Pubishers, Newyork, 1991.
- Smith, B.D. State Responsibility and the Marine Environment, Oxford, 1988.