کارکردهای اقتصادی وقف در دوره سلجوقیان با تأکید بر تفاوت آن با تراست اقتصادی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تخصصی تاریخ تمدن و ملل اسلامی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، واحد بافت، دانشگاه آزاد اسلامی، بافت، ایران.

2 استادیار گروه تاریخ تمدن و ملل اسلامی، واحد بافت، دانشگاه آزاد اسلامی، بافت، ایران

3 استادیار گروه تاریخ تمدن و ملل اسلامی، واحد بافت، دانشگاه آزاد اسلامی، بافت، ایران.

10.22034/ejs.2023.369098.1323

چکیده

زمینه و هدف: وقف در دوره‌های مختلف از جمله سلجوقیان با فراز و فرودهای مختلفی همراه بوده است. ابعاد اقتصادی وقف در دوره سلجوقیان مورد بررسی قرار نگرفته و در این مقاله تلاش شده ضمن تبیین کارکردهای اقتصادی وقف در دوره سلجوقیان، تفاوت آن با تراست اقتصادی مورد بررسی قرار گیرد.
مواد و روش‌ها: مقاله حاضر توصیفی تحلیلی بوده و از روش کتابخانه‌ای استفاده ‌شده است.
ملاحظات اخلاقی: در این مقاله، اصالت متن، صداقت و امانت‌داری رعایت شده است.
یافته‌ها: وقف در دوره سلجوقیان گسترش یافت و در این دوره دارای کارکردهای اقتصادی نیز بود. کارکردهای اقتصادی وقف در دوره سلجوقیان شامل اقدامات عمرانی و تأسیس کاروانسراها و قنات‌هاست که ایجاد و اداره‌ آن‌ها از طریق درآمد حاصل از وقف بود. وقف می‌تواند در کاهش فقر و ایجاد اشتغال و توزیع عادلانه‌تر منابع اقتصادی تأثیرگذار باشد. در خصوص تفاوت وقف با تراست اقتصادی نیز یافته‌ها نشان می‌دهد وقف و تراست در خواستگاه‌های فرهنگی متفاوت شکل‌گرفته‌اند. در ایجاد وقف، انگیزه و هدف اولیه، قصد قربت و ایجاد صدقه جاریه می‌باشد ولی نهاد تراست به این خاطر درست ‌شده است که چون در قرون ‌وسطی قواعد کامن لا مانع از توارث زمین می‌شد، لذا تراست، راه گریزی از قواعد کامن لا بود. نهاد تراست با وجود شباهت‌ها، از حیث ماهیت، موضوع، اختیارات تراستی به‌ عنوان مدیر، انتقال مال مورد تراست تفاوت‌های بنیادین با وقف دارند.
نتیجه‌گیری: بر کارکردهای اقتصادی وقف تمرکز بیشتری شده و از آن در راستای رشد و توسعه اقتصادی استفاده شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  • ابن سلمان، ابوسعید، مقدمه‌ای بر فرهنگ وقف، چاپ اول، تهران، سازمان اوقاف،1372.
  • ابهری علی‌آبادی، حمید؛ رضیان، عبدالله، «مفهوم و ماهیت وقف و وضعیت مالکیت مال موقوفه در فقه امامیه و حقوق مدنی ایران»، مجله مقالات و بررسی‌ها، شماره نود و ششم، 1386.
  • احمدی، نزهت، «کارکرد موقوفات در گسترش مراسم مذهبی دوره صفوی»، مجله پژوهش‌های تاریخی، شماره اول،1368.
  • افضل‌الدین کرمانی، ابوحامد، بدایع الزمان فی وقایع کرمان، تصحیح مهدی بیاتی، تهران، انتشارات چاپخانه دانشگاه، ‌۱۳۲۶.
  • امام‌جمعه زاده، سید جواد، «نقش وقف در بهبود اوضاع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی»، فصلنامه میراث جاویدان، شماره دوم،1372.
  • امامی، سید حسن، حقوق مدنی، جلد اول، چاپ سوم، تهران، کتاب‌فروشی اسلامی،1385.
  • امینی، علیرضا؛ آیتی، محمدرضا، تحریر الروضه فی شرح اللمعه، جلد اول، چاپ اول، تهران، سمت،1389.
  • پور صادق گردی، عمار، وقف، چاپ اول، شیراز، انتشارات کوشا مهر،1387.
  • پیرنیا، محمد کریم، افسر کرامت الله (راه و رباط)، چاپ دوم، تهران، انتشارات آرمین، 1370.
  • توران، عثمان؛ فخری، حجت، «وقف نامه‌های دوران سلجوقی»، فصلنامه وقف میراث جاوید، شماره بیست و نهم، 1379.
  • جهانیان، ناصر، «چارچوب طراحی اقتصاد وقف»، دو فصلنامه علمی پژوهشی جستارهای اقتصادی ایران، شماره ششم،1396.
  • حسینی، سید محسن، راه و رباط، چاپ دوم، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1371.
  • حسینی، صدرالدین علی بن ناصربن علی، زبده التواریخ، چاپ اول، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380.
  • دانش‌دوست، یعقوب، «رباط شرف»، نشریه فرهنگ و هنر، شماره پنجم،1360.
  • دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، چاپ اول، تهران، چاپخانه‌ی دانشگاه تهران، 1345.
  • ریاحی سامانی، نادر، وقف و سیر تحولات قانون‌گذاری در موقوفات، چاپ اول، شیراز، انتشارات نوید، 1378.
  • سلطانی نژاد، فاطمه؛ طیبی، سید محمد، «واکاوی نهاد وقف در دوره سلاجقه کرمان (583-433 ه.ق)»، پژوهشنامه تمدن اسلامی، شماره دوم، 1400.
  • سلیمی فر، مصطفی، نگاهی به وقف و آثار اقتصادی اجتماعی آن، چاپ اول، مشهد، آستان قدس رضوی (بنیاد پژوهش‌های اسلامی)، 1370.
  • صادقی گلدره، احمد، مقدمه‌ای بر فرهنگ وقف، چاپ اول، تهران، انتشارات کومه، 1362.
  • صداقت کیش، جمشید، «کاروانسراها»، فصلنامه میراث جاویدان، شماره پنجاه و هشتم، 1386.
  • صدر، محمدباقر، اقتصاد ما، جلد دوم، چاپ سوم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم مرکز انتشارات، 1375.
  • صفا، ذبیح الله،تاریخ ادبیات در ایران، ج 2، تهران، فردوس، ۱۳۷۸.
  • صفایی پور، مسعود، زرگر، زهرا؛ شوشتری، محمدامین؛ داری پور، نادیا، «بررسی تأثیر وقف بر توسعه اقتصادی شهر اهواز، مطالعه موردی منطقه یک»، مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، شماره شانزدهم، 1393.
  • طاهر، غلامرضا؛ افشار، ایرج، المختارات من الرسائل، انتشارات بنیاد موقوفات محمود افشار، 1378.
  • کاتوزیان، ناصر، قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی، چاپ چهارم، تهران، انتشارات حقوقی میزان،1389
  • کریمیان، علی، «احیای قنوات قزوین به استناد منابع و اسناد آرشیوی»، نشریه گنجینه اسناد، شماره پنجاه و یکم و پنجاه و دوم، 1382.
  • گلریز، سید محمدعلی، مینو دریا (باب الجنه قزوین)، جلد اول، چاپ اول، تهران، انتشارات طه با همکاری مرکز نشر میراث فرهنگی قزوین، 1373.
  • لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، چاپ اول، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1383.
  • لمبتون، آن‌کاترین‌سواین‌فور، مالک و زارع در ایران، چاپ اول، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1386.
  • محمد بن ابراهیم، سلجوقیان و غز در کرمان، چاپ اول، تهران، انتشارات طهوری، 1343.
  • مرادعلیان، لیلا، «نهاد وقف و کارکرد آن در دورۀ‌ سلطنت‌ ناصرالدین‌شاه (با تأکید بر اسناد آرشیو ملی ایران)»، فصلنامه آرشیو‌ ملی، شماره سوم،1395.
  • مرسل‌پور، محسن، تاریخ سلجوقیان کرمان، کرمان، انتشارات کرمان شناسی، ۱۳۷۸.
  • منشی کرمانی، ناصرالدین، نسائم الاسحار من لطائم الاخبار، چاپ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1364
  • نیشابوری، ظهیرالدین، سلجوق نامه، چاپ اول، تهران، نشر کلاله، 1332.

منابع عربی

  • ابن اثیر، محمد بن محمد بن عبدالواحد شیبانی، الکامل فی التاریخ، جلد سیزدهم، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1408.
  • رافعی قزوینی، عبدالکریم بن محمد، التدوین فی اخبار قزوین، جلد اول، بیروت، دارالکتب العلیمه، 1408.
  • راوندی، محمد بن علی بن سلیمان، راحه الصدور و آیه السرور، تهران، موسسه انتشارات امیرکبیر، 1364.
  • کاشانی، انوشروان بن خالد، تاریخ دوله آل سلجوق، بی‌جا، دارالرائد العربی، 1336.
  • مجلسی، محمدباقر، مرآه العقول، جلد شانزدهم، تهران، در الکتب الاسلامیه،1367.
  • منتجب الدین بدیع، علی بن احمد، عتبه الکتبه، تهران، انتشارات اساطیر، 1384.
  • نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، جلد چهاردهم، قم، موسسه آل البیت الاحیاء التراث،1408.