بررسی فقهی حقوقی مصادیق احتکار در پرتو دخالت دولت در بازار

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

عضو هیأت علمی گروه حقوق، واحد ورامین، دانشگاه آزاد اسلامی، ورامین، ایران.

10.22034/ejs.2023.363641.1304

چکیده

زمینه و هدف: احتکار از موضوعات مهم اقتصادی است که بر نظم و ثبات اقتصادی تاثیرگذار است. در این مقاله تلاش شده است تا مصادیق احتکار در پرتو دخالت دولت در بازار از منظر فقهی و حقوقی بررسی شود.
مواد و روش‌ها: مقالة حاضر توصیفی-تحلیلی است و در گردآوری داده­ها از روش کتاب­خانه‌ای استفاده ‌شده است.
ملاحظات اخلاقی: در این مقاله، اصالت متون، صداقت و امانت‌داری رعایت شده است.
یافته‌ها: عموم فقها مصادیق احتکار را در چند قلم مواد غذایی محدود می­دانند به­دلیل اینکه جزو کالاهای خوراکی ضروری هستند. احتکار از دیدگاه مشهور فقها حرام است. حبس و نگه­داری کالا، نیاز و احتیاج مردم، فقدان فروشندة دیگر و قصد افزایش قیمت، مهم­ترین شرایط تحقق احتکار است. از منظر حقوقی نیز احتکار جرم تلقی می­شود و نگه­داری به‌قصد افزایش قیمت و انحصار، به‌منزلة احتکار است. از دیدگاه اسلام، دولت در راستای تحقق عدالت و توزیع عادلانة امکانات و نظم و ثبات اقتصادی، حق دارد در اقتصاد و تنظیم بازار دخالت کند.
نتیجه‌گیری: اگر ضرورت و نیاز در جامعه احراز شود، حکم تحریم احتکار را می‌توان به تمام کالاهای خوراکی و غیرخوراکی مورد نیاز ضروری زندگی امروزة بشر تعمیم داد و تمام آثار و احکام احتکار را بر آن‌ها مترتب ساخت. چون دولت حق مداخله در بازار را دارد و مبنای ممنوعیت احتکار، مایحتاج ضروری زندگی افراد و پیش­گیری از افزایش مضاعف قیمت‌هاست، حکومت بر اساس حق دخالت در بازار می‌تواند در راستای تحقق نظم اقتصادی با احتکار مقابله کند و مصادیق آن را به اقلام دیگر تعمیم دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


 
- ابوالحسینی، علی‌اکبر، «گونه‌های مختلف تغییر حکم»، فصلنامه تخصصی فقه و مبانی حقوق، شماره هفتم، 1386.
- اسماعیلی، سمانه؛ عباسیان، پیمان، «واکاوی حقوقی احتکار و تطبیق آن با قاعده فقهی تسلیط»، مجلة فقه و حقوق معاصر، شماره سوم، 1395.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، چاپ هفدهم، تهران، انتشارات گنج دانش، 1394.
- خزائی، میثم؛ سیادت، سید محمدحسن؛ لیالی، محمدعلی، «امکان‌سنجی تطبیق افساد فی‌الارض بر احتکار مایحتاج عمومی مردم»، مجله حکومت اسلامی، شماره نودوچهارم، 1398.
- خمینی، روح‌اله، صحیفه نور، جلد نوزدهم، چاپ چهارم، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1386.
- خمینی‌، سـید روح­اله،  صـحیفه امـام، جلد ششم، چاپ اول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378.
- رستمی غازانی، امید و ذکی هاشمی، محمد، «مطالعه تطبیقی بزه احتکار در حقوق کیفری ایران و افغانستان»، دوره 9، شماره سی وسوم، 1399.
- ساکی، محمدرضا، حقوق کیفری اقتصادی، چاپ سوم، تهران، انتشارات جنگل، 1393.
- عظیمی گرگانی، هادی، «بررسی تطبیقی روایات احتکار در مذاهب اسلامی»، مجله پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، شماره هفتم، 1386.
- گلشنی، محمد، «بررسی احتکار در فقه و قوانین موضوعه»، گفتمان حقوقی، شماره یکم، 1382.
- محقق داماد، سیدمصطفی، تحلیل و بررسی احتکار از نظرگاه فقه اسلام، چاپ دوم، قم، نشر اندیشه‌های نو در علوم اسلامی، 1362.
- مرتاضی، احمد؛ داعی، لیلا، «ملاحظات شرعی احتکار دارو»، فصلنامه علمی-پژوهشی قرآن و طب، شماره چهارم، 1398.
- مکارم شیرازی، استفتائات، چاپ دوم، قمف نشر مدرسة الامام على­بن ابی‌طالب(ع)، 1392.
- منتظری، حسینعلی، (1367)، احتکار و قیمت‌گذاری، چاپ اول، تهران: انتشارات کیهان.
- میرزاجانی بیجارپسی، معصومه؛ صادقی نیری، رقیه؛ عبدالرحیمی، علیرضا، (1398)، «تبیین قرآنی از باورمندی درونی در جهت مبارزه با احتکار»، فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش‌های اعتقادی-کلامی، شماره سی­وسوم.
- ابراهیم صالح، سعاد، مبادی النظام الاقتصادی الاسلامی، قاهره، النشر قاهره، 1416.
- ابن ­اثیر، مبارک ­بن محمد، النهایه فی غریب­الحدیث و الانفر، جلد اول، بیروت، دارالفکر للطباعه و النشر، 1417.
- ابن­ادریس حلی، محمد، السرائر، جلد دوم، قم، چاپ و نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، 1410.
- اردبیلی، احمدبن محمد، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1403.
- اصفهانی، ابوالحسن، وسیله­ النجاه(مع حواشی الامام الخمینی)، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1422.
- انصاری، مرتضی، المکاسب، قم، نشر مجمع الفکر الاسلامی،1419.
- بهجت، محمدتقی، وسیله ­النجاه، قم، شفق، 1423.
- جبعی العاملی(شهید ثانی)، زین­ الدین­ بن علی، مسالک الافهام الى تنقیح شرایع الاسلام، قم، مؤسسه معارف اسلامیه، 1414.
- حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله، مستدرک الوسایل، جلد یازدهم، هند، دائره المعارف نظامی کائنه، 1340.
- حر عاملی، محمدبن حسن، تفصیل وسائل­ الشیعه الى التحصیل مسائل­ الشریعه، جلد سیزدهم، قم، المکتبه الاسلامیه، 1383.
- حر عاملى، محمدبن حسن، وسائل الشیعه، جلد جلد دوازدهم و هفدهم، قم، مؤسسه آل­البیت علیهم‌السلام، 1409.
- حسینی عاملی، محمدبن جواد، مفتاح ­الکرامه فی شرح قواعدالاعلامه، بیروت، دار احیاء التراث­العربی، 1419.
- حلبی، ابوالصلاح، الکافی فی­الفقه، اصفهان: کتاب­خانه عمومی امام امیرالمؤمنین(ع)، 1403.
- حلی(علامه)، حسن­ بن یوسف ­بن مطهر، قواعد الأحکام فی معرفه الاحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413.
- حلی(علامه)، حسن­بن یوسف­بن مطهر، منتهى المطلب فى تحقـق ­المذهب، مشهد، مجمع البـحوث الإسلامه، 1412.
- حلی(علامه)، حسن­بن یوسف ­بن مطهر، نهایه الأحکام فی معرفة الاحکام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1410.
- حلی(محقق حلی)، جعفربن حسن، مختصر النافع فی فقه ­الامامیه، تهران، مؤسسه البعثه، 1410.
- خمینی، روح­اله، البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421.
- خمینی، روح­اله، تحریرالوسیله، نجف اشرف، مـطبعه الآدابـ‌،، 1390.
- خوانساری، احمدبن یوسف، جامع المدارک فی شرح مختصرالنافع، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1405.
- خویی، سیدابوالقاسم، مصباح الفقاهه، جلد سوم، قم، ناشر مکتبه الدواری علمیه، 1371.
- سیدرضى، محمد، نهج‌البلاغه، قم، مؤسسه نهج‌البلاغه، 1414.
- شمس‌الدین، محمدمهدی، الاحتکار فی الشریعه ­الاسلامیه، بیروت، الموسسه ­الدولیه للدراسات، 1410.
- شهیدثانی، زین­الدین بن علی، الروضه­ البهیه، بیروت، دارالإحیاء التراث­العربی، 1403.
- شیرازى، ناصر، دائرۀ­المعارف فقه مقارن، قم، انتشارات مدرسه امام على­بن ابی‌طالب علیه‌السلام، 1427.
-صدر، محمدباقر، صوره عن‌ اقتصاد المجتمع‌الاسلامی، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1399.
- صدوق، محمدبن علی، المقنع، قم، مؤسسه الامام­الهادی، 1415.
- طوسی، ابوجعفر محمدبن حسن الطوسی، المبسوط فی فقه ­الإمامیه، جلد دوم، تهران، المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه، 1387.
- طوسی، محمدبن حسن، الاستبصار، جلد سوم، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1363.
- طوسی، محمدبن حسن، الخــلاف، جلد سوم، قــم، دفتــر انتشــارات اسـلامی وابســته بـه جامعــه مدرسین حوزه علمیه قم، 1407.
- طوسی، محمدبن حسن، المبسوط فی فقه­ الامامیه، تهران، المکتبه المرتضویه لاحیاء آثار الجعفریه، 1387.
- علامه­ طباطبایی، سید محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1374.
- کرکی، علی­بن حسین، جامع المقاصد فی شرح­القواعد، قم، مؤسسه آل­البیت لاحیاء التراث، 1408.
- کلینی، محمدبن جعفربن یعقوب، فروع کافی، جلد پنجم، بیروت، مؤسسة الأعلمی، 1426.
- کلینى، ابوجعفر، محمدبن یعقوب، الکافی (ط-الإسلامیه)، جلد پنجم، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1407.
- متقی هندی، علاءالدین علی­بن حسام‌الدین، کنزالعمال فی سنن الافعال و الاقوال، جلد چهارم، بیروت، مؤسسه الرساله، 1401.
- محقق حلی، نجم­الدین جعفربن حسن، شرایع­ الاسلام، جلد دوم و دوازدهم، قم، نشر استقلال، 1409.
- مغنیه، محمدجواد، فقه الإمام الصادق(ع)، جلد سوم، قم، مؤسسه انصاریان، 1421.
- مفید، محمدبن نعمان، المقنعه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1410.
- مفید، محمدبن نعمان، المقنعه، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1410.
- منتظرى، حسینعلی، درایات فی والیه الفقیه و فقه الدوله الاسلامیه، قم، نشـر‌ تفکـر، 1409.
- موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم، استفتائات، چاپ اول، قم، نشر نجابت، 1392.
- موسوی گلپایگانی، محمدرضا، هدایه العباد، قم، دارالقرآن ­الکریم، 1413.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، جلد بیست ­ودوم، تهران، نشر دار الکتب آخوندی، 1367.
- نراقی، احمدبن ‌محمدمهدی، مستند الشیعه فی احکام ­الشریعه، قم، مؤسسه آل­البیت لاحیاء التراث، 1418.
- نورى(محدث)، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، جلد سیزدهم، بیروت، مؤسسه آل­البیت علیه م­السلام، 1408.