بررسی قاعده‏ی عدالت از دیدگاه فقه امامیه

نوع مقاله : علمی

نویسندگان

1 گروه فقه و حقوق دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی

2 دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی از دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

چکیده

با وجود آنکه در فقه اسلامی تنها از کتاب، سنت، اجماع و عقل به عنوان منابع استنباط نام برده می‌شود، اما قواعد و اصول استنباط و فقاهت مى‌تواند بسیار باشد. در این راستا، فقهای امامیه، توجه ویژه‏ای به قواعد فقهی داشته و دارند. با این وجود هنوز برخی از قواعد فقهی که البته در استنباط بسیار سرنوشت ساز هستند، نظر فقها را به عنوان قاعده به خود جلب نکرده اند. هر چند در لابه‌لاى فتواها و استدلال‏هاى فقهى از این قواعد بهره بسیار برده شده است؛ ولی به صورت یک قاعده، مدون نگشته و حد و مرز آنها بوضوح تبیین نگردیده است. از این دست قواعد مى‌توان به قاعده عدالت، قاعده سهولت، قاعده مساوات و.... اشاره کرد. در این مقاله، در صدد پاسخ دادن به این پرسش هستیم که آیا فقیه یا حقوقدان، خصوصأ در موارد سکوت، نقص و تعارض قوانین و یا در مقام اختلاف نظر دانشمندان، می‌تواند به قاعده‏ی عدالت استناد کند یا خیر؟ در مورد استناد به «قاعده ی عدالت» توسط فقها و حقوق دانان بیان می‏گردد که در استقرایی که صورت گرفته حدود هشتاد فتوا یا نظر حقوقی است که در آن موارد، فقیه یا حقوقدانان با تمسک به « قاعده‏ی عدالت» به صدور «فتوا» یا اظهار نظر حقوقی مبادرت کرده ‏اند.

کلیدواژه‌ها


* قرآن کریم
* نهجالبالغه، ترجمه و شرح سید علینقی فیضاالسالم، بیجا: زرین، بیتا.
* ابوالقاسـم رفیعـی مهرآبـادی، عبـاس زریـاب خویـی، محمدحسـین مشـایخ فریدنـی، پرویـز ورجاونـد، 
سـید مهـدی حائـری قزوینـی و حسـن انوشـه ،۰۶۳۱. دائرةالمعـارف تشـیع دانشـنامهای فارسـی، بنیـاد 
طاهـر، انتشـارات حکمـت، ایـران.
* ابنادریـس حلـی، محمـد بـن منصـور،)6831(، السـرائر الحـاوی لتحریـر الفتـاوی، چ،2 ج،3 قـم: مؤسسـه 
نشــر اســامی، بیتــا.
* ابن عاشور، محمدبن طاهر، )7831(، التحریر و التنویر، بیجا، بینا.
* ابنمنظور، جمالالدین محمد بن مکرم،)4141(، لسان العرب، بیروت: دار الکتب العلمیة، بیتا.
* آخوندزاده، سعید، مفهوم عدالت، مجله دانش پژوهان، بهار و تابستان ،5831 شماره،8 ص .83
* اسـامی، سـید حسـن، ،4731 قاعـدهی فقهـی، قاعـدهی حقوقـی و تفـاوت هـای آن دو، بصائـر، سـال 
دوم، ش.21-11
* آشوری، محمد، ،3831 حقوق بشر و مفاهیم مساوات، انصاف و عدالت، تهران، دانشگاه تهران. 
ّ * اصغـری، سـید محمـد، ،8831 عدالـت بـه مثابـه قاعـدهی فقهـی و حقوقـی، فصلنامـه حقـوق، دوره ،93 
ش .1
* الهـی خراسـانی، علـی،2931، قاعـدهی فقهـی عدالـت، مشـهد، انتشـارات آسـتان قـدس رضـوی، چـاپ 
اول.
* خمینی، سید روحاهلل موسوی،9731، تحریرالوسیله، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
* خمینی، سید روحاهلل موسوی، 5141ق،کتاب البیع، چ،5 قم: مؤسسة النشر االسالمی.
* آمدی تمیمی، عبدالواحد، ،6631 غررالحکم و دررالکلم، ج،1 انتشارات دانشگاه تهران. 
* انصاری، شیخ مرتضی،4731، کتاب المکاسب، چ،3 قم: دهاقانی.
* جعفری لنگرودی، محمد جعفر،6431، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، ج،4 ابن سینا، تهران.
* حائری، سیذ کاظم، ،1831 القضاء فی الفقه اإلسالمی، قم، مجمع الفکر اإلسالمی، چاپ دوم. 
* حسینی شیرازی، محمد، ،9831 اخالق اسالمی، قم، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسالمی.
33
* حسینی عاملی، سید محمدجواد2241،ق، مفتاح الکرامه، قم: مؤسسة النشر االسالمی.
* حکیم، سید محسن، ،6141 مستمسک العروه الوثقی، قم، موسسه دارالتفسیر.
* حر عاملی، محمد بن حسن2341،ق، وسائل الشیعة و مستدرکها، قم: مؤسسة النشر االسالمی. 
* حلی، جعفر بن حسن، شرائع اإلسالم، قم: دارالهدی، بیتا.
* خوری شرتونی، سعید،5831، اقرب الموارد، چ،2 تهران: داراألسوه.
* خویی، ابوالقاسم، ،1731 مستند المروه الوثقی، قم، انتشارات لطفی.
* راغب اصفهانی، حسین بن محمد،2631، مفردات الفاظ القرآن، چ،2 بیجا: کتابفروشی مرتضوی.
* روحانی، سیدمحمدصادق، ،3031 فقه الصادق )ع(، قم: دار الکتاب ،ج.6
* سلطانی، غالمرضا،4731، تکامل در پرتو اخالق، حوزه علمیه قم، دفتر تبلیغات اسالمی.
* سند، محمد، ،7831 العقل العملی، قم، اإلجتهاد، چاپ اول.
* شاکری، طوبی، ،5831 عدالت فقهی، عدالت خرد و کالن، در مجله ی ندای صادق، ش -14 .14 
* صدر، شهید سید محمد باقر، ،1891 اقتصادنا، بیروت، دارالتعارف.
* صــدوق، محمــد بــن علــی بــن حســین، 4041ق، مــن الیحضــره الفقیــه، چ،2 قــم: مؤسســة النشــر 
االســامی.
* طباطبایـی، سـید محمدحسـین2931،ق، المیـزان فـی تفسـیر القـرآن، چ،2 قـم: مؤسسـه مطبوعاتـی 
اســماعیلیان.
* طباطبایی حکیم، محسن، 4041ق، مستمسک العروة، قم: مکتبة آیةاهلل المرعشی النجفی.
* طریحی، فخرالدین،5631، مجمع البحرین، چ،2 تهران: کتابفروشی مرتضوی.
* طوسی، محمد بن حسن3141،ق، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: انتشارات األمیره، 
* عاملی، زینالدین بن علی، ،2831 الروضة البهیة فی شرح اللعمة الدمشقیة، چ،4 قم: دارالتفسیر.
* عاملی، زینالدین بن علی، 5241ق، مسالک األفهام، چ،3 قم: مؤسسة المعارف االسالمیه.
* عسکری، ابی عالل، معجم الفروق الغویه، موسسه النشر االسالمی، قم 2141ق.
* علیخانـی، علـی اکبـر و همـکاران، ،8831 درآمـدی بـر نظـام سیاسـی عدالـت در اسـام، پژوهشـکده 
مطالعــات فرهنگــی و اجتماعــی، تهــران. 
* فاضـل لنکرانـی، شـیخ محمـد، 4241ق، تفصیـل الشـریعة فـی شـرح تحریـر الوسـیلة، چ،4 قـم: مرکـز 
فقـه األئمـة األطهـار.
بررسی قاعدهی عدالت از دیدگاه فقه امامیه
34 فصلنامه مطالعات فقه اقتصادی/ سال اول، شماره سوم، زمستان 1398
* فراهیدی، خلیل بن احمد5241،ق، کتاب العین، چ،2 قم: اسوه.
* فوادیان دامغانی، رمضان ،2831، سیمای عدالت در قرآن و حدیث، تهران، نشر لوح محفوظ. 
* فیض کاشانی، محمدمحسن،3731، تفسیر الصافی، مشهد: دارالمرتضی.
* فیومی، احمد بن محمد، 5041ق، المصباح المنیر، قم: دارالهجرة.
* کاتوزیان، ناصر، ،0831 فلسفه حقوق، ج،1 چاپ دوم، شرکت سهامی انتشار، تهران.
* کاتوزیان، ناصر ،6731، حقوق و عدالت، مجله نقد و نظر، ش2و.3
* کاظم یزدی، سید محمد، العروة الوثقی، مؤسسه النشر اإلسالمی، ج،1 بیتا.
* مجلسی، محمدباقر، ،5831 بحاراألنوار، چ،4 تهران: انتشارات اسالمیه.
* محقــق دامــاد، ســید مصطفــی، ،0831 قواعــد فقــه بخــش مدنــی، انتشــارات ســمت، تهــران، چــاپ 
چهــارم.
* مصطفوی، محمد کاظم، ،7831 القواعد، قم، موسسه النشر اإلسالمی، چاپ هفتم. 
* مطهری، مرتضی، ،3531 عدل الهی، چ،3 تهران: انتشارات اسالمی.
* مطهری، مرتضی، ،9041 مبانی اقتصاد اسالمی، تهران، انتشارات حکمت.
* معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، )تهران، مؤسسه امیرکبیر(، 2631هـ.ش، ج ،2 ص .9722
* موســوی خویــی، ابوالقاســم،)7041(، التنقیــح فــی شــرح العــروة الوثقــی، تقریــر میرزاعلــی غــروی 
تبریــزی، چ،2 قــم: مؤسســه آلالبیــت، بیتــا.
* موسـوی خمینـی، روح اهلل،0731، صحیفـه ی نـور، سـازمان چـاپ و انتشـارات وزارت فرهنـگ و ارشـاد 
اسـامی، تهـران، ج 12(.
* مهریزی، مهدی، ،6731 عدالت به مثابه قاعدهی فقهی، در نقد و نظر، س،3 ش -2 .3
* مهریزی، مهدی، ،9731 فقه پژوهی، دفتر اول، تهران، انتشارات ارشاد.
* نجفـی، زیـن العابدیـن، ،1931 مفهـوم شناسـی واژه عدالـت در فقـه امامیـه، مقالـه ،7 دوره ،9 شـماره 
،82 ص -141 .071
* نجفی، محمدحسن، 9241ق، جواهرالکالم، چ،2 قم: مؤسسة النشر اإلسالمی. 
* نراقی، محمدمهدی،9731، جامع السعادات، ج،1 قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
* نوری، محدث، ،8041 مستدرک الوسائل، ج،11 قم، آل البیت.